آیا مطالعه همان خواندن است؟ آیا خواندن همان آواز خواندن است؟

آیا مطالعه همان خواندن است؟ آیا خواندن همان آواز خواندن است؟

ضرورت توجه به ماهیت خواندن و مفهوم عملیاتی آن برای هم ‏آوایی در زمینه ایجاد رفتار خواندن در جامعه

(لیزنا، گاهی دور/گاهی نزدیک ۱۲۰ ): دکتر سید مهدی حسینی، دبیر اجرایی نخستین همایش ملی خواندن:

مقدمه

داستان طرح "نخستین همایش ملی خواندن" از آنجا شروع شد که به پیشنهاد خانم سیدی، کتابدار بخش امانت کتابخانه مرکزی دانشگاه کردستان، تصمیم گرفتیم که از دانشجویان عضو کتابخانه که در استفاده از منابع و رعایت مقررات کتابخانه، براساس آمار و شناخت همکاران، برجسته هستند، در هفته کتاب با لوح تقدیر و هدیه ‏ای کوچک تقدیر نماییم. اگرچه پس از کش و قوس‏های اداری امکان اجرای آن را در آبان ماه نیافتیم، اما در هفته پژوهش ضمن دعوت از معاون فرهنگی، مشاور ریاست دانشگاه و مسئول روابط عمومی، و چند نفر از استادان که بیشتر به کتابخانه می‏ آیند، مراسم کوچکی برگزار شد و ضمن توضیحات بنده درباره اهداف اینگونه فعالیتها، برنامه ‏های آینده و درخواست همکاری معاونت فرهنگی دانشگاه با کتابخانه مرکزی برای توسعه رفتار خواندن در دانشجویان و اساتید دانشگاه، برخی پیشنهادها و مسائل نگران کننده از سوی مهمانان بیان شد. یکی از این نگرانی‏ها که توسط مشاور ریاست دانشگاه بیان شد، پایین بودن میزان خواندن در میان دانشگاهیان بود. ایشان پیشنهاد نمودند که سمیناری یکروزه در سطح دانشگاه تشکیل شود تا عوامل و راه‏های رفع چنین مشکلی مورد بحث قرار گیرد. بنده پیشنهاد کردم که این موضوع ظرفیت کار در سطح ملی را دارد و قول دادم که سر فرصت طرحی را در دانشگاه برای تصویب ارائه دهم. دلیل پیشنهاد برگزاری همایش در سطح ملی این بود که در یک دانشگاه خاص، به اندازه کافی صاحبنظر و پژوهشگر علاقه‏ مند به موضوع خواندن که دارای تجربه در این حوزه باشد، نداریم. افزون بر آن، موضوع میان رشته‏ ایست و باید از حوزه ‏های مختلف دیگر، علاوه بر رشته علم اطلاعات و دانش‏ شناسی کمک گرفته شود. مانند، علوم تربیتی، روانشناسی، جامعه شناسی، مدیریت، مشاوره، علوم اجتماعی و مانند آنها.

شروع کردم به جستجو و مطالعه متون مرتبط با خواندن، و بررسی همایش‏های مرتبط اجرا شده در داخل و خارج. متوجه شدم، در داخل کشور بیشتر روی شیوه‏های مطالعه مؤثر و تکنیک‏های سریع خوانی کار شده است. اما در خارج متون فراوانی می‏توان یافت. برای نمونه، فصلنامه‏ هایی مانند"Reading Research Quarterly" و "The Reading Teacher" چندین سال است که در خارج منتشر می‏شود. از سوی دیگر، به خاطر داشتم که نهادها و ارگانهای مرتبط با مسئله خواندن در جامعه، به صورت مبهم با این مسئله روبرو می‏شوند و هرکدام از زاویه دید شخص خاصی به مسئله می‏ پردازند. به همین دلیل، تلاش کردم محورهایی را برای همایش خواندن تدوین نمایم که به معنی واقعی تمامی جنبه ‏ها و سازمانها و نهادهای مرتبط و مؤثر در ایجاد مهارت خواندن و نهادینه کردن رفتار خواندن را مد نظر قرار دهد.

خواندن یا مطالعه

موضوعی که می خواهم در این بخش به آن بپردازم استفاده از واژه خواندن در نام همایش است . یکی از دعوت شدگان به دومین جلسه همیاری در برگزاری "نخستین همایش ملی خواندن" که کارشناس فرهنگی یک سازمان در سطح استان کردستان است، در جلسه گفت: "من با کلمه خواندن در عنوان همایش شما مشکل دارم. مردم عادی، با دیدن پوستر همایش، فکر می‏کنند این همایش درباره آواز خواندن است. آیا بهتر نبود که کلمه دیگری به جای آن قرار می‏دادید؟ مثلا، مطالعه".

با برخی توضیحات بنده و دبیر علمی همایش و صحبت دو نفر از اعضای جلسه تا حدودی به روش علمی برای ایشان توضیح داده شد که محتوای پوستر (سمبلها و محورهای قرار داده شده در پوستر) و فرایند پذیرش چکیده و مقاله سبب خواهد شد از این درک اشتباه و ارسال و راه یابی آثاری درباره "آواز خواندن" جلوگیری شود.

استفاده نکردن از کلمه یا عبارت دقیق در زمینه خواندن، شاید محدود به حوزه مردم عادی و کوچه و بازار نباشد و در متون و مصاحبه‏های اهل علم نیز کلمه "مطالعه" را به همراه یا به جای خواندن به کار می‏برند (برای نمونه دکتر ارشاد (۱۳۹۴) [۱] در روزنامه ایران با وجود به کارگیری کلمه‏ های کتابخواندن و کتابخوانی در عنوان و برخی تیترهای فرعی نوشته خود، در تیتر فرعی پنجم از کلمه "مطالعه" استفاده نموده است؛ یا دانشجویان دکترای فردوسی مشهد در اطلاعیه خود برای سخنرانی  علمی نوشته‏اند: کتابت را قورت بده؛ گفتاری پیرامون خواندن و مطالعه[۲]؛ نمونه‏ های دیگری از آشفتگی استفاده از این دو واژه و تعریف آنها در گزارشی که با عنوان" مطالعه‏ای در مطالعه ۱: در جست و جوی معنای مطالعه" مشاهده می‏شود[۳]- خود عبارت مطالعه‏ ای در معنای مطالعه نشان می‏دهد که مطالعه اول به معنی بررسی و کندوکاو است و مطالعه دوم به معنی خواندن است؛ نمونه دیگر به کارگیری این دو واژه به جای همدیگر در کتاب "مطالعه در عصر دیجیتال" و نیز نقد آن به چشم می‏خورد[۴] ).

البته از اصطلاحات دیگری هم مانند "کتاب و کتابخوانی" به جای خواندن استفاده می‏شود. به یاد دارم که در سال ۹۱ از بنده دعوت شد در جمع کتابداران کتابخانه‏ های عمومی استان کردستان سخنرانی کنم. عنوان گردهمایی یکروزه بود "کتاب و کتابخوانی" در همان جلسه یادآوری شدم که این عبارت نمی‏تواند نمایانگر کامل مسئله کمبود خواندن در جامعه باشد و بهتر است از عبارتهایی استفاده شود که امکان عملیاتی نمودن آن در جامعه ممکن گردد.

البته نوشته‏ های اندکی هم کلمه خواندن را دقیق و در جای خود به کار برده اند (مانند کودک، کتاب، خانواده نوشته ایرج جهانشاهی[۵])؛ و برخی نویسندگان هم تلاش نموده‏ اند توجه جامعه را به ضرورت تفکیک مفهومی بین این دو اصطلاح جلب نمایند (مانند مقاله «تعریف خواندن و مطالعه و رابطه آنها» که توسط اسماعیل اشکور وکیلی، رئیس اداره آموزش نهاد کتابخانه ‏های عمومی کشور، در همایش فرهنگ مطالعه در ایران[۶] ارائه شده است، یا محمود سالاری که در مقاله‏ای با عنوان نقد و نظری بر ابهام‏ های موجود در مفهوم مطالعه[۷]، در بخشی از نوشته‏ خود اشاره نموده است که مرزبندی بین این دو مفهوم ناممکن است و در نهایت نمی‏توان برای آن اقدام عملی انجام داد- البته بسیاری از نتایج پژوهش‏های دیگران، به ویژه در خارج از کشور در مورد عملیاتی کردن خواندن، روشن و دارای قابلیت اجرایی است[۸].- سالاری در نهایت بیان نموده است که" آشفتگی قابل ملاحظه‏ ای در تعریف حد و مرز مفهوم مطالعه وجود دارد. هر نهاد یا فردی به زعم خودش شاخصی را برای مطالعه تعیین و بر همان مبنا اطلاعات را گردآوری و تحلیل می‏کند که پیامد آن اظهار نظرهای ضد ونقیض و حیرانی مخاطبان شده است").

کلمه خواندن، به مهارتی اشاره دارد که فرد را قادر می‏سازد متنی نوشتاری را بخواند و پیام آن را درک نماید. این مهارت بسته به نوع آموزش در مراحل اولیه آموزش( رسمی یا غیر رسمی) ایجاد می‏شود و پیوسته امکان رشد و بهبود دارد، تا جایی که به سطح روانخوانی، و خواندن انتقادی برسد: منظور از روانخوانی پیوسته خوانی عبارات و جملات مرتبط و بیان احساس های نوشته است که به انتقال پیام کمک می‏نماید، برای نمونه، اگر جمله پرسشی باشد از نظر آهنگ و لحن باید متفاوت با جمله خبری خوانده شود. همچنین، خواندن انتقادی به معنی این است که نویسنده متنی را که می‏خواند با توجه به منطق، یکپارچگی، انسجام، و اصالت محتوا و اطلاعات ارائه شده، سادگی و شفاف بودن بحث ارزیابی نماید. ممکن است بسته به نوع محتوایی که خوانده می‏شود، اهمیت خواندن انتقادی کم و زیاد شود، اما روانخوانی در همه انواع متون ضروری به نظر می‏رسد.

مسئله یادگیری خواندن و رسیدن فرد به سطح روانخوانی و خواندن انتقادی می‏تواند پایه و مرحله اول ایجاد عادت به خواندن یا رفتار ماندگار خواندن در فرد گردد. "مسئله نگران کننده کمبود رفتار خواندن در جامعه ناشی از عادت نکردن به خواندن است". این ضعف رفتار خود ناشی از علتهای گوناگونی است که یکی از آنها دست نیافتن افراد به مهارتهای روانخوانی و خواندن انتقادی در مراحل رشد خواندن است. تدریس در سطوح مختلف آموزشی این باور را در بنده تقویت نموده است که بسیاری از افرادی که وارد دانشگاه می‏شوند، حتی در سطح فوق لیسانس، به مهارت روانخوانی و خواندن انتقادی دست نیافته‏اند. بنابراین، می‏توان گفت که در زمینه آموزش این مهارت در جامعه ما، کمبودهای جدی وجود دارد. این یکی از موانع ایجاد عادت ماندگار و رفتار مداوم خواندن است. اما عاملهای مهم دیگری هم وجود دارند. مانند، توجه بیش از حد به آزمونها و برگزاری کنکور یا آزمونهای فراوان در مسیر ادامه تحصیل، نبود فرهنگ خواندن در خانواده، تمایل به استفاده از فرهنگ شفاهی و ضعف فرهنگ نوشتاری، عدم توجه به سلیقه‏های خواندن افراد در نگارش، چاپ و نشر کتاب، و بسیاری از عوامل دیگر. محورهای نه گانه نخستین همایش ملی خواندن با هدف راه اندازی بحث علمی درباره عوامل مؤثر بر ایجاد رفتار خواندن، از سوی پژوهشگران و صاحبنظران مطرح شده است.

در زبان فارسی بیشتر کلمه "مطالعه" به جای "خواندن" به کار می‏رود. مطالعه از نظر گستره معنایی عام‏تر از خواندن است و بیشتر معنای کندوکاو را متبادر می‏نماید تا مهارت خواندن را. واژه پیشنهادی فرهنگستان به جای مطالعه "بررسی " است. مطالعه در اصل عربی و اسم مصدر است که ریشه آن "طلع" است به معنی آگاه شدن و نمایان شدن، در فارسی "نگاه کردن به چیزی برای اطلاع یافتن از آن" معنی شده است. بر همین اساس به معنی دنبال اطلاعات بودن را هم می‏توان از آن برداشت نمود. معادل خواندن در زبان عربی کلمه "قرائت" می‏باشد. این اشتباهی تاریخی است که کلمه‏ای عام به جای بخشی بسیار جزئی از آن به کار می‏رود. اگر بخواهیم اندکی دقیق تر درباره مفهوم کلمه ‏های مرتبط با خواندن و مطالعه در سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی صحبت کنیم، می‏توان به صورت تطبیقی به جدول زیر توجه نمود.

جدول عبارتهای مرتبط با خواندن و معادل آنها در زبان عربی، انگلیسی، و فارسی

شایسته است جامعه علمی گسترده معنایی و انرژی نهفته در کلمات را در نظر داشته باشد و به منظور اقدام مؤثر برای حل مسائل اجتماعی از کلمات دقیق، اخص، و قابل کنترل استفاده نماید. بنده براین باورم که تعیین، تعریف و به کارگیری مفهومی دقیق برای خواندن زمینه پرداختن عملی و مؤثر به مسئله خواندن در جامعه را فراهم می‏سازد. این مهم منطبق با فرایند و فعالیت علمی است، همانطور که در نوشتن پیشنهاده پژوهش، بخش مهمی به اسم "تعاریف مفهومی و عملیاتی اصطلاحات و مفاهیم پژوهش" وجود دارد، لازم است که تعریف مفهومی و عملیاتی عبارتی دقیق برای خواندن مد نظر قرار گیرد تا از سطح انتزاعی فاصله گرفته و گامی عملی در زمینه ایجاد مهارت خواندن و نهادینه نمودن رفتار خواندن صورت گیرد.

توجه به برخی پرسش‏های ساده اما بنیادی می‏تواند اهمیت این موضوع را روشن‎تر نماید. مانند:

۱-      آیا مطالعه قابلیت اندازه ‏گیری دارد یا خواندن؟

۲-      آیا مطالعه قابلیت ایجاد، و توسعه و تبدیل شدن به عادت دارد یا خواندن؟

۳-      آیا مطالعه رفتار است یا خواندن؟

۴-      از مفهوم مطالعه و خواندن کدام فرایند است، کدام رفتار؟

۵-      چگونه باید روی این دو مفهوم کار کنیم و هرکدام را چگونه باید اندازه ‏گیری کنیم؟

۶-      روش‏های آموزش خواندن اولویت دارد یا مطالعه؟ هرکدام وظیفه چه کسی است؟

۷-      عوامل بنیاد گذاشتن هرکدام از مفاهیم مطالعه و خواندن به صورت عملی کدام است؟

۸-      و ...

 دلایل انتخاب محورهای همایش با  رویکرد هدایت پژوهشگران به تمرکز بر مفهوم خواندن

انتخاب هرکدام از محورهای اولین همایش ملی خواندن دارای زیربنای فکری خاص خود است که در ادامه تقدیم حضور خوانندگان محترم می شود تا با توجه به تمدید مهلت ارائه چکیده و مقاله، انگیزه ای باشد برای کاری پژوهشی:

۱)        مبانی نظری و معرفتی خواندن: هر تحقیقی با مبانی نظری در موضوع مورد پژوهش آغاز می شود. پرداختن به نظریه، مدل، یا چارچوب علمی قابل قبول درباره جنبه‏های مختلف خواندن شاید مهمترین آغاز باشد. همانطور که در پیام دبیر اجرایی همایش بیان شده است، در حوزه خواندن متون علمی که بتواند پشتوانه عملی قرار گیرد، بسیار ناچیز است. هر مسئله را که بخواهیم به روش علمی حل کنیم، اول باید بدنه دانش آن حوزه را تدوین کنیم. بنابراین پرداختن به نظریه ها و مدلها و چارچوبها از بخش های مهم کار مطالعات خواندن است .

۲)        خواندن و لایه ‏های مدیریتی (ارزش ها، باورها، آداب و رسوم، قوانین و مقررات، مجریان): نیروهای پیش برنده یا مانع از نظر فکری و اجرایی بعد از بدنه دانش، شاید هم قبل از بدنه دانش لازم در زمینه خواندن، مسائل اعتقادی، آداب و رسوم اجتماعی و نیز مجریان سازمانهای مرتبط و قوانین و مقرراتی است که برای هدایت جامعه در زمینه خواندن تدوین و به صورت بخشنامه و آئین نامه منتشر می‏شود. بررسی علمی و منطقی این جنبه خواندن می‏تواند روشنگر موانع اجرایی باشد.

۳)       خواندن و نهادهای فرهنگی:  بحث سیاستگذاری نهادهای سیاسی و مدیریتی کشور در حوزه خواندن و مطالعه از بخشهای مطرح این حوزه است، اما نقش و کارکرد و عملکرد نهادهای فرهنگی مطرح است که پرداختن عملی و پیوسته به خواندن در جامعه بخشی جداناپذیر از وظایف آنهاست. بازبینی و ارزیابی عملکرد چنین نهادهایی می‏تواند برخی از نکات پیچیده و مشکل مسئله را روشن سازد.

۴)       خانواده و خواندن: از آنجا که خواندن به عنوان مهارتی اکتسابی و آموختنی از دوران اولیه آغاز زندگی انسان شروع می‏شود. خیلی از افراد بر این باورند که خانواده نقش بسیار مؤثری در ایجاد و توسعه رفتار خواندن در فرزندان دارد. به همین دلیل، پرداختن به روشها و رفتارهای والدین که مانع یا مشوق خواندن هستند، نیز وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی خانواده‏ می‏تواند ارزشمند باشد و چه بسا سبب خواهد شد نقش خانواده برای ایجاد و توسعه خواندن در برنامه‏های کلان آموزشی پر رنگ دیده شود.

۵)       نظام آموزش و پرورش و خواندن: از اهداف اولیه و بنیادی نظام آموزش و پرورش ایجاد مهارتهای خواندن در تمامی افراد جامعه است به طوری که هرکدام از آنها به صورت مادام العمر و مستقل به یادگیری بپردازند. ابزار این کار درک متون علمی و اطلاعات است که از راه خواندن امکانپذیر است. مرور عملکرد این نظام در زمینه خواندن و یافتن راه حلهای مؤثر می‏تواند روشنگر بخشی از مسئله کمبود خواندن در جامعه ما باشد.

۶)       نهضت سوادآموزی و خواندن: در جامعه ما بسیاری افراد زندگی می‏کنند که از نظر قانونی امکان برخورداری از کلاس‏های رسمی آموزش و پرورش را ندارند. از سوی دیگر، با توجه به اینکه ایجاد مهارت خواندن و نوشتن در همه افراد جامعه مزایایی در زمینه مشارکت آنها در مسائل مختلف اجتماعی دارد، نهضت سواد آموزی تلاش نموده است که افراد بزرگسال و بازمانده از تحصیلات رسمی را آموزش داده و دست کم سواد خواندن و نوشتن و حساب کردن در آنها تا مرز خودکفایی ایجاد نماید. شعار این نهاد ریشه کنی بیسوادی است. اما مرور عملکرد این نهاد هم دارای اهمیت است و می‏تواند بخشی از مسئله خواندن را پوشش دهد.

۷)       آموزش عالی و خواندن: همانطور که نظام آموزش و پرورش ادامه دهنده و همیار تلاش خانواده‏ در زمینه ایجاد مهارتهای خواندن و جهت دهنده رفتار خواندن است، آموزش عالی نیز تکمیل کننده و غنابخش تلاشهای آن دو می‏باشد. نظام آموزش عالی باید در زمینه عمق بخشیدن به اثر بخشی خواندن، از راه توجه به خواندن انتقادی و نگارش انتقادی در دانشجویان نقش خود را آشکار سازد. بررسی عوامل، روش‏ها و راههای مانع یا مشوق دستیابی دانشجویان به چنین سطحی در آموزش عالی، یکی از جنبه‏ های حیاتی نهایی کردن برنامه آموزش خواندن است.

۸)       صنعت نشر و خواندن: صنعت نشر با تمامی ویژگی‏ها و نقاط قوت و ضعفش فراهم کننده محتوای لازم برای خواندن است. بررسی رابطه نظامهای آموزشی و صنعت نشر و نیز نظامهای مدیریتی و اجرایی وصنعت نشر و در نهایت آثار آنها بر رفتار خواندن افراد جامعه از جنبه‏ های مهم دیگر در این حوزه است.

۹)       خواندن و محیط الکترونیکی و مجازی: با پیدایش محمل‏های الکترونیکی و دیجیتالی، این تصور در خیلی از افراد ایجاد شده است که دیگر نیازی به استفاده از شکل کاغذی آن نیست. البته عده‏ای هم براین باورند که جامعه نمی‏تواند از شکل کاغذی دوری کند و نمی‏توان به طور کلی آن را نادیده گرفت. اما بهره ‏مند شدن از خواندن محیط دیجیتال، به طور مؤثر خود مستلزم اجرای برنامه ‏هایی دقیق و کنترل شده است. چالشهای دنیای دیجیتال در زمینه استفاده نسلهای مختلف از این محیط متفاوت و به نسبت پیچیده است. لازم است تمامی دیدگاه‏ها، روشها، ابزارها و شرایط لازم برای استفاده مؤثر از محتوای چنین محیط‏ هایی به دقت مورد بررسی قرار گیرد.

[۱] . ارشاد، فرهنگ (۱۳۹۴) آیا تکنولوژی جدید می تواند فرهنگ کتابخوانی را به خطر بیندازد؟ فست فودی شدن اطلاعات: ۱۰ نکته کلیدی پیرامون تفاوت متن‏های مجازی و حقیقی. روزنامه ایران، سال بیست و یکم، شماره ۵۹۲۷ (سه شنبه، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۴)

[۲] . سخنرانی علمی دانشجویان دوره دکترای علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با همکاری انجمن علمی کتابداری و اطلاع رسانی شاخه خراسان

[۳] . پدرام، نگار (۱۳۸۳) مطالعه‏ای در مطالعه ۱: در جست و جوی معنای مطالعه. کتاب ماه کودک و نوجوان، دیماه ۱۳۸۳

[۴] . جمالی معهموئی، حمید رضا (۱۳۹۳) مطالعه در عصر دیجیتال. کتاب ماه کلیات، سال هفدهم، شماره چهارم، صص ۳۸ و ۳۹.

[۵] . جهانشاهی، ایرج (۱۳۵۳)کودک، کتاب، خانواده نوشته.  فرهنگ وزندگی، شماره۱۶،پاییز ۱۳۵۳، صص. ۱۱ تا ۳۳

[۶] . ۲۸ آبانماه ۱۳۹۲، دانشکده حقوق دانشگاه علامه طباطبایی

[۷] سالاری، محمود (۱۳۹۱) نقد ونظری بر ابهامهای موجود در مفهوم مطالعه، نشریه الکترونیکی شمسه، دوره ۴، شماره ۱۴ و ۱۵، صص

[۸] . کافی است با عباراتی مانند در پایگاههای اطلاعاتی مرتبط عباراتی مانند reading assessment, reading skills evaluation, reading achievement test جستجو کنید تا به نتایج اینگونه پژوهش‏ها دست یابید.