فرصت ها و چالش های موک برای کتابداران و علم اطلاعات و دانش شناسی

لیزنا، دکتر مریم صراف زاده، استادیار دانشگاه خلیج فارس بوشهر:

مقدمه

اینترنت، دنیای یادگیری را مانند خیلی مسائل دیگر متحول کرده است. در هر زمینه ای که بخواهید بیاموزید از نحوه پوست گرفتن انار گرفته تا عوض کردن ویندوز  و با هر شکل و فرمتی که می پسندید (متنی، تصویری، ویدئویی و ...) می توانید منابع آموزشی رایگان را در اینترنت بیابید.  در دنیای امروز دیگر دسترسی نداشتن به کلاس و کتاب و مدرس خوب، مانع یادگیری نیست و ثبت نام در دانشگاه و نشستن در کلاسهای حضوری فقط یکی از راههای یادگیری است.

روشهای آموزشی در اینترنت بسیار متنوع هستند از سایت هایی که ویدئوهای کلاسهای درسی دانشگاه ها و  کلیپ های آموزشی افراد عادی را ارائه می دهند مانند فرادرس، تخته سفید، کلاس درس ، مکتبخونه، خان آکادمی و لیندا،  ام.آی.تی، کالیفرنیا، استنفورد، اوپن و جان هاپکینز گرفته تا سایت هایی که آموزش متنی از طریق ایمیل ارائه می دهند مثل درسنامه و پارس ام بی ای و از صفحات آموزشی شبکه های آموزشی مثل انگلیسی مثل آب خوردن و لذت یادگیری گرفته تا برنامک های آموزشی مخصوص گوشی های تلفن همراه هوشمند همه و همه امکانات بی نظیری برای یادگیری ایجاد نموده اند که می تواند در مسیر یادگیری مادام العمر برای افرادی که علاقمند به ارتقای دانش و مهارت های خود هستند مورد استفاده قرار گیرد. منابع آموزشی در اینترنت آنقدر فراوان شده اند که موتورهای کاوش آموزشی[1] خاص بازیابی آنها ایجاد شده اند که از جمله آنها SlideRule، Open Education Consortium،  Skilledup ، RedHoop هستند. در دنیای یادگیری اینترنت، موک به دلیل ساختار آموزشی اش که کاملا منطبق با آموزش واقعی دانشگاهی است یکی از فراگیرترین روشهای یادگیری در دو سال اخیر بوده است.

موک چیست؟

سال 2012 مدل جدیدی از آموزش آنلاین توسط بهترین دانشگاه های دنیا ارائه شد که انقلابی در آموزش آنلاین ایجاد کرد. موک که سرنام Massive Open Online Course است و در فارسی به آموزش آنلاین فراگیر ترجمه شده است نوع خاصی از آموزش آنلاین است که ویژگی های زیر را دارد:

-هیچ پیشنیازی برای ورود لازم نیست.

-رایگان است.

-کاملا آنلاین است.

-هزاران کاربر می توانند همزمان شرکت کنند.

موکها برای همه افراد در سرتاسر دنیا که به اینترنت دسترسی دارند قابل دسترس هستند. آنها تاریخ شروع و پایان مشخصی دارند اما برخلاف دوره های سنتی که تا تاریخ مشخصی باید ثبت نام نمود حتی پس از شروع دوره می توان در آنها ثبت نام نمود. هر دوره موک بین 12 تا 18 هفته به طول می انجامد. موکها به مردم سراسر دنیا امکان می دهند از محضر اساتید بهترین دانشگاه های دنیا استفاده کنند.  موک تحقق یکی از رویاهای یونسکو است: آموزش برای همه در همه جا و بدون هیچ محدودیتی، فارغ از تبعیض های نژادی، مذهبی و جنسیتی.

دوره های آموزشی موک بسیار متنوع هستند. از ستاره شناسی گرفته تا زیست شناسی و بهداشت و تندرستی و .... دروسی از رشته کتابداری را هم در موکها می توان یافت. دروس معمولا حاوی متون و منابع مطالعاتی به صورت الکترونیکی، فایل های صوتی و تصویری تدریس استاد، ویدئوهای آموزشی، فروم های بحث و گفتگو، تکالیف هفتگی و آزمون هستند.

تاریخچه موک

موک پدیده ای نسبتا جدید با عمری دو ساله است. اولین موک در سال 2008 توسط دانشگاه مانیتوبا ایجاد شد.  این دوره آنلاین[2] 2200 دانشجوی رایگان ثبت نام شده (که مدرک نمی خواستند) و 25 دانشجوی پولی (که مدرک می خواستند) بود. برخلاف دوره های آنلاین سنتی که فراگیران عمدتا وابسته به منابع ارائه شده از طرف استاد در سامانه یادگیری هستند، این آموزش بر اساس اصول ارتباط گرایی[3] بود که فراگیران باید از طریق یک شبکه از فضاهای یادگیری مختلف درس را فرا می گرفتند.

اما تا سال 2011 موک شناخته شده نبود. دانشگاه استنفورد باعث معروفیت موک شد. در پاییز 2011 در یک دوره آموزشی آنلاین درباره هوش مصنوعی که بوسیله دو استاد استنفورد ارائه شد بیش از 160 هزار نفر از بیش از 190 کشور دنیا ثبت نام کردند. در طی یک مدت کوتاه موکها دانشگاهیان، فراگیران، صاحبان کسب و کارها، رسانه و عموم مردم را جذب کردند. بسیاری از دانشگاه های معروف دنیا مثل ام.آی.تی، هاروارد، برکلی کالیفرنیا و دانشگاه تگزاس به این حرکت پیوستند و دروسشان را در موکها ارائه دادند. هر سه سازمان عمده که دوره های موک را ارائه می دهند یعنی کورسرا، اوداکس و اودسیتی در سال 2012 تأسیس شده اند. جنبش موک در سال 2012 آنقدر فراگیر شد که روزنامه نیویورک تایمز در شماره دوم نوامبر 2012 مقاله ای با عنوان "سال موک[4]"  منتشر کرد. همچنین شماره 29 اکتبر 2012 مجله تایمز به موک اختصاص یافت.

تا سال 2012 موکها فقط توسط آمریکا و کانادا ایجاد می شدند اما از سال 2012 ببعد دانشگاههای کشورهای دیگر نظیر انگلستان و استرالیا به حرکت موک پیوستند.  برای مثال در سال 2013، موک انگلستان[5] با نام FutureLearn آغاز به کار کرد. در ابتدا موکها فقط به زبان انگلیسی بودند اما اکنون موکهایی به زبانهای چینی و عربی و اسپانیایی و فرانسه هم وجود دارند. سال 2012 موک اسپانیایی با نام MiriadaX، در همان سال موک عربی با عنوان Rawq و موک چینی با عنوان XuetangX شروع به کار کردند. تعداد دوره های آموزشی موک آنقدر زیاد شده است که اکنون موتورهای کاوشی خاص آنها ایجاد شده است[6].

نقش های بالقوه کتابداران در موک

کتابداران با ایفای نقش فعالانه در موک ها می توانند خود و قابلیت هایشان را به دنیا بشناسانند. در سال 2013 او.سی.ال.سی در مطلبی تحت عنوان "موک ها و کتابخانه ها: یک فرصت فوق العاده یا یک چالش بزرگ؟^[7]"  به تبیین نقش کتابداران در موک پرداخته و توصیه های زیر را خطاب به کتابداران ارائه نموده است:

-در یکی از دوره های موک ثبت نام کنید تا با روش کار آن آشنا شده و روش یادگیری جدیدی را تجربه نمایید.

- با دانشگاهیان در ایجاد موک همکاری کنید.

-تجربیات خود را از کار با موک در اختیار دیگر کتابداران قرار دهید.

-گروهی مجازی خاص کتابداران موک برای تبادل نظر ایجاد کنید.

در ذیل نقش های دیگری برای کتابداران که در متون دیگر برجسته شده بودند برشمرده شده است:

الف. مسائل حق مؤلف

مسائل حق مؤلف یکی از جاهایی است که کتابداران می توانند کمک ارزشمندی به موکها نمایند. منابع آموزشی مورد استفاده در موک باید از قید حق مؤلف آزاد باشد. کتابداران در کانادا و آمریکا وظیفه حل و فصل مسائل حق مؤلف منابع آموزشی موجود در موکها را بعهده دارند. مذاکره با ناشران که اجازه بدهند بخشی از منابع بصورت رایگان در اختیار موک قرار گیرد یکی از کارهایی است که کتابداران می توانند برای آزاد کردن حق مؤلف انجام دهند. اما با توجه به جمعیت عظیم ثبت نام کننده در موکها بعید است که ناشران با چنین گزینه ای موافقیت کنند.

مشکلات مربوط به حق مؤلف سبب شده است که کتابداران به محتواهای آزاد رو بیاورند که یا در فضای عمومی منتشر شده اند و یا تحت مجوزهای کرییتیو کامونز^[8]  یا آنالوگ^[9] و یا بصورت دسترسی آزاد هستند. موک فرصتی را در اختیار کتابداران قرار داده است تا دسترسی آزاد را ترویج نمایند. ترویج دسترسی آزاد از طریق آگاهی دادن به متولیان موکها درباره محتوای آزاد از جمله کارهایی است که کتابداران می توانند در این قسمت انجام دهند.

ب. ایجاد راهنماهای آموزشی و پژوهشی و آموزش سواد اطلاعاتی

کتابداران دانشگاهی در آموزش آنلاین همواره در کنار مدرسان بوده اند و منابع معتبر آموزشی و آموزش های سواد اطلاعاتی ارائه کرده اند و می توانند این نقش را در موکها نیز ایفا کنند. برای این منظور می توانند فراگیران را به منابع آموزشی سواد اطلاعاتی رایگان موجود در وب مثلا در سایت انجمن کتابداری آمریکا و یا سایت منابع آموزشی چند رسانه ای برای آموزش و یادگیری آنلاین  رهنمون شوند.

ج. تشویق افراد به ثبت نام در موک ها

کتابخانه ها و بخصوص کتابخانه های عمومی باید کاربران خود را تشویق به ثبت نام در موکها نمایند تا دانش و مهارت های افراد جامعه ارتقا یافته و یادگیری مادام العمر محقق شود.

د. ایجاد موک های کتابخانه ای

کتابخانه ها خود می توانند در زمینه های آموزش سواد اطلاعاتی، ارزیابی منابع، سرقت علمی و غیره موک ایجاد کنند و کاربران خود را تشویق به ثبت نام در آنها نمایند.

و. استفاده از موک برای خودآموزی، به روز نمودن و ارتقای دانش و مهارت های کتابداران

هر چند امروزه تعداد موکهایی که برای رشته کتابداری ایجاد شده اند از انگشتان دست فراتر نمی رود، پیش بینی می شود در سالهای آتی برخی از بهترین گروه های کتابداری دنیا موکهایی را ارائه دهند که فرصتی بی نظیر برای کتابداران خواهد بود. فن آوری بخش عجین شده با کتابداری است و رشد سریع فن آوری معنی اش این است که کتابداران باید بطور دائم آموخته های خود را به روز کنند و این با موک شدنی است. کتابداران امروز برای بقا نیاز دارند با تحولات عرصه فن آوری پیش بروند و موکها فرصتی فوق العاده برای یادگیری آنها هستند. کتابداران با آموزش ضمن خدمت موک می توانند خدمات بهتری ارائه دهند.

ز. ذخیره و نگهداری محتوا

مدرسان موک ها به مرور زمان ممکن است تغییراتی در محتوای درسها ایجاد کنند اما اهتمام و توجهی به ذخیره نسخه های قبلی درسها نداشته باشند. کتابداران می توانند بر اهمیت نگهداری آنها تأکید نموده و زمینه نگهداری نسخه های قبلی در سپارشگاههای دانشگاه ها را فراهم کنند. کتابداران حتی می توانند در ذخیره محتوایی که دانشجویان در فروم ها ایجاد کرده اند نقش داشته باشند.

ح. موک و کم توانان جسمی

یکی از وظایف کتابداران اطمینان یافتن از این است که محتوای موک برای تمام کاربران از جمله افراد معلولی که از فن آوری های کمک رسان[10] استفاده می کنند نیز قابل دسترس است. موک باید طوری طراحی شود که برای معلولان و کم بینایان و نابینایان نیز قابل استفاده باشد. در آمریکا، دانشگاههای فراهم کننده موک تحت یک چارچوب قانونی کار می کنند که می گوید منابع آموزشی باید در دسترس همگان باشد و نتیجه این شده است که بیشتر موک ها در ایالات متحده برای افراد با مشکل بینایی قابل استفاده اند. کتابداران نقش اساسی در متقاعد کردن صاحبان حق مؤلف دارند تا اجازه دهند شکل محتوایشان مطابق با نیاز افرادی که از فن آوری های کمک رسان استفاده می کنند تغییر یابد.

چالش های موک برای حضور کتابداران در موک

گروه فراگیر عظیم، بودجه محدود، منابع انسانی محدود، زمان محدود و منابع دارای حق مولف از چالش هایی است که در متون برای حضور کتابداران در موک برشمرده شده است. در کشور ما به اینها احتمالا باید ضعف زبان انگلیسی و عدم حمایت کارفرمایان را نیز افزود. امید که کتابداران با چالش های موک آشنا باشند و خود را برای ایفای نقش در موک آماده کنند.

فرصت های موک برای آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی

گروه های علم اطلاعات و دانش شناسی در دانشگاه ها بدلیل کمبود امکانات و مدرس و بودجه و نبود زیرساخت ها نمی توانند همه دانش و مهارت های لازم را به دانشجویان بیاموزند. موک فرصتی برای گروه های علم اطلاعات و دانش شناسی است که با همکاری هم دروسی را ارائه دهند و برای دانشجویان یک فرصت طلایی خواهد بود که از محضر دیگر استادان نیز بهره مند شوند. اساتید خوب دیگر محدود به دانشگاه های محل خدمت خودشان نخواهند بود. اساتید می توانند دانشجویان خود را تشویق کنند تا در موکها ثبت نام کنند و خود اشکالات درسی آنها را در این مسیر رفع نمایند. وقتی دانشجویان در موکها ثبت نام می کنند در وقت اساتید برای آموزش آنها صرفه جویی می شود[11]. اساتید بازنشسته مجرب و علاقمند می توانند در ایجاد موکها همکاری نموده و دریایی از دانش و تجربه خود را در اختیار دیگران بگذارند.

البته هنوز زود است که پیش بینی دقیقی از تأثیر موک بر آموزش کتابداری ارائه دهیم اما بنظر می رسد موک می تواند جایگاه استادان و گروه های علم اطلاعات و دانش شناسی را ارتقا دهد و فرصتی برای دانشگاهها خواهد بود تا فن آوری های جدید را برای ارائه موک بکار گیرند.

گروههای کتابداری و علم اطلاعات و دانش شناسی بهترین دانشگاههای دنیا برخی دروس تخصصی این رشته را در موک ارائه داده اند که تعدادشان در حال حاضر بسیار کم است اما پیش بینی می شود به سرعت افزایش یابد. دروس کتابداری ارائه شده در موک عبارتند از:

1. کتابداری جدید^[12]  ارائه شده توسط iSchool  در دانشگاه سیراکوس^[13]  که در سال 2013 ارائه شده است.
2. کتابخانه فرا لینک^[14] توسط مایکل استفنز^[15] باز هم در سال 2013 ارائه شده است.
3. متادیتا  در کورسرا توسط جفری پومرنتز^[16] از دانشگاه کالیفرنیای چپل هیل باز هم در سال 2013 ارائه شده است.

نتیجه

برای تثبیت جایگاه خود در موک بیایید خودمان به استقبالش برویم. به زعم نگارنده بهترین و مؤثرترین حرکت ما در این برهه زمانی ایجاد موک های آموزش سواد اطلاعاتی است. در زمینه سواد اطلاعاتی و آموزش سواد اطلاعاتی مقاله و پایان نامه به وفور داریم اما به واقع چقدر توانسته ایم آموزش سواد اطلاعاتی را در جامعه ارتقا دهیم؟ چند راهنمای آموزشی سواد اطلاعاتی به زبان ساده تهیه کرده ایم؟ چقدر کلیپ یا منابع آموزشی دیداری- شنیداری ایجاد کرده ایم؟

ارتقا و به روز نمودن مهارت های کتابداران با موک های تخصصی می تواند گام دیگری در این مسیر باشد. عجین شدن حرفه ما با فناوری و لزوم به روز بودن کتابداران و دانش آموختگان سابق اهمیت این امر را می نمایاند. خوشبختانه آرموک حرکت های خوبی در زمینه آموزش کتابداران داشته است و می تواند آنها را با ساختار موک منطبق نماید.

زمینه های پژوهشی نیز در موک  فراوان است. مدرسان محترم می توانند دانشجویان تحصیلات تکمیلی را برای پژوهشهای موک-محور راهنمایی نمایند. نتایج این پژوهشها می تواند زیرساختهایی را برای راه اندازی موک  ایرانی ایجاد نماید.

منابع

Barnes, C. (2013). MOOCs: The Challenges for Academic Librarians. Australian Academic & Research Libraries, Vol. 44( 3), 163–175. doi: http://dx.doi.org/10.1080/00048623.2013.821048

Pujar, S. M., Kamat, R. K., & Savadatti, M. N. (2014). Library as a change agent in liberation and deliberation of higher education through MOOCS. Recent trends in Library and Information Science: A Way Forward for the Future, 251-260.

Pujar, S. M., & Bansodeb, S. Y. (2014). MOOCs and LIS education: A massive opportunity or challenge. Annals of Library and Information Studies, 61, 74-78.

Wright, F. ( 2013). What do Librarians Need to Know About MOOCs? D-Lib Magazine, 19(3/4 ). doi: 10.1045/march2013-wright

صراف زاده، مریم (1393) . آشنایی با سایتهای آموزشی آنلاین: دنيای یادگيری در اینترنت.  منتشر شده در وبلاگ یک پزشک، 18 آبان 1393 : http://1pezeshk.com/archives/2014/11/online-free-courses.html

صراف زاده، مریم. «فرصت ها و چالش های موک برای کتابداران و علم اطلاعات و دانش شناسی». سخن هفته لیزنا، شماره 216. 15 دی 1393.