کتابداری و اطلاع رسانی مبتنی بر شواهد

پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا)؛ دکتر یزدان منصوریان، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم تهران: "کتابداری و اطلاع رسانی مبتنی بر شواهد (Evidence Based Librarianship)، که در این رشته ابتدا در گرایش کتابداری پزشکی مطرح شد، به معنای استفاده بهینه از یافته های پژوهشی موجود در تدوین و بازنگری فعالیتهای حرفه ای کتابداران و متخصصان اطلاع رسانی است.  کتابداری مبتنی بر شواهد، با سابقه ای ده ساله، رویکردی نسبتاً نوین در این رشته محسوب می شود، که بر اساس آن ابتدا کتابداران به گردآوری و تفسیر یافته های علمی می پردازند و سپس زمینه لازم را برای تلفیق دانش جدید در فعالیتهای حرفه ای خود فراهم می آورند. به زبانی ساده تر، کتابداری مبتنی بر شواهد یعنی تلاش برای بهبود خدمات و عملکرد کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی از طریق پیوند میان دو عرصه نظر و عمل. به این ترتیب، هر تصمیمی که با رویکرد مبتنی بر شواهد گرفته شود پشتوانه ای پژوهشی دارد، و خود می تواند الگویی برای تصمیمهای مشابه در شرایط مشابه باشد.

شناخت بیشتر رویکرد مبتنی بر شواهد ابتدا مستلزم مروری گذرا بر تاریخچه پیدایش آن است. سالها قبل از طرح این موضوع در کتابداری و اطلاع رسانی، بحث «پزشکی مبتنی بر شواهد» (Evidence Based Medicine) در حوزه پزشکی مطرح شده بود. پزشکی مبتنی بر شواهد به معنای استفاده صحیح و به موقع از بهترین یافته های علمی موجود، برای اتخاذ مناسبترین تصمیم بالینی در درمان بیماران است. این فرایند شامل پنج گام اصلی است که عبارتند از: طرح پرسش بالینی با ساختار مناسب، جستجو در منابع تخصصی برای یافتن مناسبترین شواهدی که پاسخگوی سئوال مطرح شده باشند، ارزیابی میزان اعتبار و وثوق شواهد بازیابی شده، بکار بستن شواهد همراه با ترکیب آن با تجربیات قبلی، و سرانجام ارزیابی میزان سودمندی اتخاذ این تصمیم و ثبت مراحل انجام شده برای مراجعات بعدی.

هرچند، در متون موجود سابقه چنین «پزشکی مبتنی بر شواهد» به زمان انقلاب فرانسه و حتی قرنها قبل از آن به پزشکی چین باستان نسبت داده می شود، اما این مفهوم و با این واژه شناسی برای نخستین بار در سال 1992 توسط یک پزشک کانادایی به نام گوردن هنری گایات (Gordon Henry Guyatt) و همکارانش در رشته اپیدمیولوژی (همه گیر شناسی) و آمار زیستی در دانشگاه مک مستر کانادا مطرح شد. آنان در مقاله ای که با عنوان «پزشکی مبتنی بر شواهد: رویکردی نوین در آموزش حرفه پزشکی» نوشتند و آن را در مجله انجمن پزشکی امریکا منتشر کردند، برای نخستین بار تعریف روشنی از «پزشکی مبتنی بر شواهد» ارائه نمودند. از آن پس کتابها و مقالات فراوانی در این زمینه منتشر شد، کنفرانسهای متعددی برگزار گردید و گروههای پژوهشی مستقلی در دانشگاههای دنیا شکل گرفت. از آن میان می توان به «گروه پزشکی مبتنی بر شواهد دانشگاه علوم پزشکی تهران» (http://ebm.tums.ac.ir) اشاره کرد. پس از گایات، یک پزشک کانادایی دیگربه نام دیوید لارنس ساکت (David Lawrence Sackett) از چهره های مطرح در این زمینه به شمار می آید.

رویکرد مبتنی بر شواهد به تدریج از رشته پزشکی به حوزه های دیگر علوم راه یافت. ابتدا حوزه های نزدیک به پزشکی مثل پرستاری پذیرای این رویکرد بودند و سپس در رشته های دیگر مثل مدیریت، روان شناسی، علوم تربیتی و کتابداری به آن توجه شد. در سال 2000 دکتر جاناتان الدرج (Jonathan Eldredge) استادیار دانشگاه نیومکزیکو با انتشار مقاله ای تحت عنوان «مروری بر کتابداری مبتنی بر شواهد» در مجله کتابداری پزشکی امریکا چهارچوبی نظری برای اجرای این رویکرد در حرفه کتابداری پیشنهاد کرد. چارچوب نظری وی شامل  پنج مرحله و هفت مولفه اصلی بود. پنج مرحله مذکور عبارتند از:

• تدوین پرسشی دقیق و روشن در یکی از زمینه های موضوعی کتابداری و اطلاع رسانی،
• جستجو در منابع منتشر شده و منتشر نشده (منابع خاکستری) برای یافتن مناسبترین شواهد پژوهشی که پاسخگوی پرسش تدوین شده باشند،
• ارزیابی منتقدانه شواهد بازیابی شده و سنجش میزان روایی و اعتبار آنها،
• گزینش راهکاری جدید بر اساس تلفیق این شواهد و تجربیات موجود، و پیش بینی میزان سودمندی و هزینه به کار بستن آن،
• سنجش بهره وری ناشی از به کار بستن راهکار جدید.

همچنین هفت پیش فرض مورد نظر الدرج در این زمینه عبارتند از:

• کتابداری مبتنی بر شواهد با هدف ارتقاء کیفیت خدمات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی در جستجوی مناسبترین یافته های پژوهشی مرتبط است. این یافته ها باید رویکردی عملی داشته و بر اساس پژوهشهای تجربی در محیطهای واقعی به دست آمده باشند.
• کتابداری مبتنی بر شواهد در جستجوی به کار بستن مناسبترین یافته های پژوهشی است، فارغ از اینکه این یافته ها از تحقیقات کمّی به دست آمده باشند، یا تحقیقات کیفی.
• در کتابداری مبتنی بر شواهد تصمیمهایی که در عرصه عمل و ارائه خدمات کتابخانه ها گرفته می شوند، بر اساس یافته های پژوهشی موثق است.
• در کتابداری مبتنی بر شواهد هرچند تمام انتشارات پژوهشی ارزشمند هستند، اما اولویت با منابع داوری شده و مستند است.
• کتابداری مبتنی بر شواهد رویکردی جهانی به فرایند اطلاع جویی و توسعه دانش محسوب می شود که در آن پژوهش نقشی کلیدی دارد، اما پژوهش به خود محدود نمی شود (پژوهش به تنهایی هدف نیست).
• کتابداری مبتنی بر شواهد از به کار بستن راهکارهای جدیدی که مبتنی بر یافته های پژوهشی باشند و توسط کمیته های تخصصی توصیه می شوند، استقبال می کند.
• در کتابداری مبتنی بر شواهد مهمترین منابع پژوهشی برای استخراج نتایج پژوهشی عبارتند از: منابع مروری نظام مند (Systematic Reviews)، آزمونهای تصادفی کنترل شده (Randomized Control Trials)،  مطالعات مقایسه ای کنترل شده (Control Comparison Studies)، پیمایشهای توصیفی، و تحقیقات کیفی.

در مجموع، رویکرد مبتنی بر شواهد در رشته های مختلف علمی از جمله کتابداری رشد قابل توجهی داشته است. انتشار مجلات تخصصی با این عنوان و برگزاری کنفرانسهای بین المللی در این زمینه از نشانه های این توجه است. مثلاً از پنج سال پیش تا کنون، دانشگاه آلبرتا در کانادا نشریه ای تخصصی و بین المللی با عنوان Evidence Based Library and Information Practice منتشر می کند، که نویسنده این یادداشت از اعضاء هیأت تحریریه آن است. همچنین، تابستان سال آینده ششمین کنفرانس بین المللی در این زمینه در دانشگاه سالفورد برگزار می شود که خبر آن قبلاً در لیزنا منتشر شده است.

در مجموع، رویکرد مبتنی بر شواهد در کتابداری و رشته های دیگر تلاشی برای توسعه تفکر انتقادی و استفاده بهینه از نتایج پژوهشهای علمی است. با گسترش این رویکرد می توان به تاثیر مطالعات علمی در عرصه های مختلف زندگی بیشتر امیدوار بود. بر این اساس، زمینه های لازم برای به کار بستن پیشنهادهای مطرح شده در مقالات علمی و پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی فراهم خواهد شد و تاثیر پژوهش بر امور جاری زندگی نمایانتر از گذشته خواهد بود."

منصوریان، یزدان. «کتابداری و اطلاع رسانی مبتنی بر شواهد». پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا). سخن هفته شماره 1. 17 آبان 1389.