كتابداران پردازشگر: وارثان تغيير پارادايم در كتابداري و اطلاع‌رساني

لیزنا، دکتر محسن حاجی‌زین‌العابدینی، عضو هیات علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی: اختراع ماشین بخار، موجی از نگرانی در کارگران پدید آورد، زیرا شاهد فناوری بودند که با سرعت و سهولت و بدون هرگونه مطالبه پول و اضافه کار عجیب و غریب، می‌توانست تمامی مسئولیت‌های آنها را انجام دهد. سال‌ها است که در موقعیت‌های مشابه، چنین نگرانی در بین بسیاری از صاحبان مشاغل دیگر، از جمله کتابداران به چشم می‌خورد. با ورود هر نوع فناوری، شاهد این پرسش بوده‌ایم که تکلیف ما چه می‌شود؟ آیا خدمات کتابداری و تخصص کتابداران همچنان مورد نیاز است؟ آیا ما از کار بیکار خواهیم شد؟ و هزار پرسش دیگر از این نوع.

در اینجا قصد پرداختن به رویارویی کتابداران با فناوری‌های نوین را ندارم، بلکه می‌خواهم یک تغییر پارادایم (Paradigm shift) در رویکردها و خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی را تشریح کنم. این تغییر پارادایم به نوع کار کتابداران در کتابخانه های جدید، به خصوص کتابخانه های دیجیتالی، بر می گردد.

در گذشته که رویکرد نظام مدار بر فعالیتهای کتابداری و اطلاع‌رسانی حاکم بود، تمامی تلاش کتابداران بر این بود که سیستم مناسبی را به وجود بیاورند. یعنی اینکه سیستمی داشته باشند که خوب به هم وصل شده و خيلي عالي عمل کند. این سیستم، جدای از کاربران و بهره گیران نهایی خدمات کتابخانه ها تعریف شده و صرفا به خوب عمل کردن در درون خودش توجه می کرد. مانند نظام برگه دانی که بسیاری از اطلاعات موجود بر روی کارت برگه ها برای کاربران معنا و مفهومی نداشت اما کتابداران به دلیل علاقه ای که به این سیستم داشتند همچنان بر حفظ آن پافشاری می کردند. بر این اساس، انتظارات از فرایندهای خدمات اطلاعاتی در کتابخانه ها نیز به گونه ای دیگر تعریف شده بود. به این شکل که کتابداران، اطلاعات و منابع را ساماندهی کرده و وارد سیستم می کردند. اما با این پیش فرض که کاربر باید کاربری ورزیده باشد تا بتواند از خدمات عالی کتابخانه که کتابداران برای آن زحمات بسیار کشیده اند استفاده کند. به همین دلیل، انرژی و زمان زیادی صرف آموزش کاربران از یک سو و تربیت کتابداران متخصص در امر جستجو و مشاوره اطلاعات می شد. زیرا رویکرد حاکم، رویکردی نظام مدار بود و پیچیدگی های نظام یک ارزش به شمار می آمد؛ و لاجرم برای بهره برداری از این نظام پیچیده می بایست متخصصانی ویژه بهره برداری و کاوش و استفاه از این نظام همیشه حضور می داشتند. همین امر باعث شده بود که کاربران را به این عادت دهند که بدون اینکه خود را زحمت دهند به سراغ کتابداران متخصص آمده و اطلاعات خود را با واسطه ایشان به دست آورند. چون سیستم به گونه ای تعبیه شده بود که کاربران امکان استفاده مناسب از آن را نداشته و اگر هم تمایل به استفاده داشتند نمی توانستند از آن استفاده کنند. به همین دلیل، در آن دوره حضور کتابداران در لایه نهایی ارائه خدمات به کاربران و میز مرجع و مشاوره و... بسیار پررنگ و پرتعداد بود.

اما با گذشت زمان و ارتقاي فرهنگ عمومي جامعه از يك سوي و رشد و توسعه فناوريهاي اطلاعاتي از سوي ديگر، و مهمتر از همه، حاكم شدن رويكرد كاربرمدار در خدمات كتابداري و اطلاع‌رساني، تغيير پارادايمي در شيوه ارائه خدمات كتابخانه ها و مراكز اطلاع‌رساني پديد آمد. بر خلاف رويكرد نظام مدار كه نظام به عنوان محور همه فعاليتها به شمار مي آمد، در رويكرد كابرمدار، اين كاربر است كه محور و مبناي برنامه ريزي است. بر اين اساس، تلاش شد كه همه فعاليتها، خدمات و نظامها به صورتي طراحي شوند كه بتوانند نيازهاي كاربران را پاسخ دهند. پيرو اين تغيير نگرش بود كه مباحثي چون واسطه‌رهايي، كتابخانه هاي بدون ديوار، مجازي، الكترونيكي و در نهايت ديجيتالي را شاهد بوديم. اين عبارات و اصطلاحات از زماني جايگاه خود را پيدا كرده و رواج بسيار يافتند كه متخصصان امور به پارادايم كاربرمدار معتقد شدند. آموزه هاي اين پارادايم جديد چنين طلب مي كرد كه هر آنچه از قبل براي كاربر لازم است، به خوبي تدارك شده و مهيا شود تا كاربر بدون دغدغه و ناراحتي بتواند به سهولت و سرعت به هر آنچه مي خواهد دست پيدا كند.

بازهم بر اساس مولفه هاي اين پارادايم بود كه يك تغيير در فعاليتهاي كتابداران و به دنبال آن در نحوه ارائه خدمات كتابداران را شاهد بوديم. يعني اينكه به جاي تمركز فراوان نيروها و خدمات كتابخانه در لايه نهايي ارائه خدمات (مانند ميز امانت حضوري و مرجع و ...)، بيشترين برنامه ها و فعاليتهاي كتابداران به لايه "پردازش" داده ها منتقل شد. به اين معنا كه براي دسترسي مناسب كاربر به اطلاعات مورد نياز، بايد اين اطلاعات به نحو مناسبي از قبل ورود اطلاعات شده، روابط و ويژگي هاي لازم براي آنها تعريف شده باشد و در نهايت سيستم نرم افزاري متناسبي هم حامل آن باشد. يعني تمامي آنچه را كه يك استفاده كننده از اين نظام نياز دارد از قبل آماده كرده و به درستي فراوري و پردازش كرده باشيم، تا كاربر قادر باشد به اطلاعات باكيفيت و دقيقا مرتبط با موضوع مورد نظر خود دست پيدا كند.

بر اساس اين رويكرد، ما شاهد هستيم كه در بسياري از كتابخانه هاي مدرن، نيازي به مراجعه حضوري به كتابخانه نيست. حتي در كتابخانه هاي سنتي هم كه از امكانات جديد استفاده مي كنند، خيلي از خدمات و فعاليتها مانند جستجوي منابع، رزرو يا درخواست امانت و بازگرداندن منابع همه از راه دور قابل انجام هستند. صرفا كاربر براي گرفتن منبع بايد به كتابخانه مراجعه نمايد. در كتابخانه هاي ديجيتالي كه ديگر همه چيز به صورت ديجيتالي و تمام متن قابل دسترس است و هيچ محدوديت زماني و مكاني براي دسترسي به اطلاعات وجود ندارد.

اينكه الان ما در هر ساعت از شبانه روز و در هر مكاني كه باشيم، به راحتي قادر به دسترسي به انواع منابع اطلاعاتي هستيم، حاصل رويكرد جديد حاكم بر دنياي كتابداري و اطلاع‌رساني است كه شرح آن در بالا ذكر شد. و مهمتر اينكه، اگر كاربر براي استفاده از منابع و اطلاعات مورد نياز خود، هيچ كتابدار يا مشاور مرجعي نمي بيند و بدون قيد و بندهاي كتابخانه اي مي تواند استفاده هاي متنوعي از منابع اطلاعاتي به عمل آورد، حاصل تلاش و حضور كتابداران در لايه پردازش اطلاعات است.

تمركز كتابداران بر لايه پردازش اطلاعات به جاي لايه نهايي ارائه خدمات يعني لايه اشاعه اطلاعات، نتايج زيادي در پي داشته است و مقاصد جديد و خدمات اثرگذارتري را در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني پديد آورده است. در حال حاضر، كتابداري و اطلاع‌رساني، داشتن حجم زيادي از داده ها و منابع اطلاعاتي را مانند گذشته، ارزش قلمداد نمي كند. بلكه داده هايي ارزشمند هستند كه خوب پردازش شده و به درستي قادر باشند به كاربر كمك كنند تا داده ها و اطلاعاتي كه در اختيار دارد تبديل به دانش و خرد شود. يعني نظام‌هاي موجود شرايطي را فراهم مي كنند كه كاربر نيز به قضايا و مسائلي دارد تحليلي نگاه كند. ناگفته نماند كه اين تغيير پارادايم كار كتابداران را كمي دشوار كرده است. زيرا، براي دسترسي مناسب كاربر به اطلاعات بايد اين اطلاعات به شيوه اي بسيار دقيق تحليل شده و به سيستم معرفي شده باشد تا سيستم قادر باشد كه آنچه را كاربر طلب مي كند در اختيار او قرار دهد. براي مثال، اگر در گذشته براي وارد كردن اطلاعات يك منبع، فرضا پنجاه فقره اطلاعاتي وارد مي شد، در حال حاضر بايد چند برابر آن اطلاعات به همراه جزئيات و ويژگي هاي مربوطه وارد شود. چون تنها در اين صورت است كه نظام رايانه اي مي تواند اطلاعات مورد نظر را شناسايي كرده و با تلفيق آنها بر اساس الگوريتم هاي پيش بيني شده، پاسخي هوشمندانه به درخواست كاربر بدهد.

حاجی زین العابدینی، محسن. « كتابداران پردازشگر: وارثان تغيير پارادايم در كتابداري و اطلاع‌رساني ». پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا). سخن هفته شماره 5. 15 آذر 1389.