مرز انسجام و انعطاف در پژوهش

لیزنا، دکتر یزدان منصوریان، عضو هیأت علمی گروه مطالعات کتابداری دانشگاه تربیت معلم تهران:پژوهش فرایندی منظم و مدون برای حل مسئله‌های جدید، پاسخ به پرسشهای تازه و رسیدن به شناخت بیشتر و عمیق‌تر درباره پدیده‌های جهان هستی است. «روش پژوهش» نیز ابزاری است برای اطمینان از درستی مسیری که پژوهشگر طی می‌کند، و معیاری است برای قضاوت درباره درجه اعتباری که می‌توان برای یافته‌های یک تحقیق قائل شد. این ابزار چگونگی شناسایی و تبیین مسئله‌ها، روش دقیق گردآوری، توصیف و تحلیل منطقی داده‌ها، و سرانجام چگونگی ارائه روشن یافته‌ها را نشان می‌دهد. علاوه بر این، روش تحقیق زبان مشترکی برای پژوهشگران است که بر اساس آن به بررسی آثار قبلی می‌پردازند و درباره صحت و اعتبار یافته‌های علمی قضاوت می‌کنند. بنابراین، حیات و پویایی فرایند پژوهش در همه رشته‌ها به انسجام و استواری روش پژوهش بستگی دارد.

اساساً اجرای موفق تحقیق بدون تکیه بر روشهای پذیرفته شده میسر نیست. بنابراین، تردیدی در ضرورت و اهمیت روش پژوهش وجود ندارد. شاید به همین دلیل یکی از دروس اصلی تقریباً تمام رشته‌های دانشگاهی در مقاطع تحصیلات تکمیلی درس روش تحقیق است. ضمناً، یکی از ملاکهای داوران در قضاوت درباره پایان‌نامه‌ها، مقاله‌ها و گزارشهای پژوهشی نیز بخش روش تحقیق این آثار است.

اما هدف این یادداشت بیش از آنکه یادآوری اهمیت روش تحقیق باشد، طرح پرسشی درباره چگونگی نگرش و دیدگاه محققان به آن در عمل است. پرسش اصلی یادداشت حاضر این است که پژوهشگر تا چه اندازه باید مسیر مطالعه و بررسی خود را در چارچوب روشهای پذیرفته شده تحقیق قرار دهد؟ به سخنی دیگر، درجه انعطاف‌پذیری روشهای تحقیق در چه حدی می‌تواند قابل دفاع باشد؟ آیا پژوهشگر باید هرگامی که در تحقیق برمی‌دارد را با استناد به یکی از روشهای تحقیق موجود مستند و معتبر سازد؛ یا در شرایط خاصی مجاز است بر اساس استدلالی منطقی در کار خود خلاقیت داشته باشد و گامی از آن فراتر رود؟ البته منظور از خلاقیت الزاماً ابداع روشهای جدید نیست، بلکه در اغلب موارد ترکیب روشهای موجود یا گذر از مرزهای معمول روش‌شناسی و استفاده از روشهای رشته‌های دیگر است.

در پرسشی اساسی‌تر، آیا همه روشهای تحقیق موجود در رشته‌های مختلف به بلوغ رسیده و به بهترین شکل ممکن تدوین شده‌‌اند؟ آیا ضرورتی برای توسعه و تکمیل آنها وجود ندارد؟ آیا تمام پژوههشای آتی ما نیز باید گام به گام بر اساس همین روشهای موجود انجام شود، یا گاه با طرح موضوعات جدید نیاز به ابداع راهکارهای تازه داریم؟ به سخنی دیگر، مرز میان انسجام در کاربرد روش تحقیق و انعطاف در اجرای آن کجاست؟

از سویی دیگر، در بعضی از مطالعات گاهی روش پژوهش جایگاهی به مراتب بیش از ابزار تحقیق پیدا می‌کند و در جایگاه هدف تحقیق می‌نشیند. در چنین مواقعی پژوهشگر بیش از آنکه درصدد حل مسئله و رسیدن به شناخت بیشتر در مورد پدیده مورد مطالعه باشد، درصدد تطبیق عملکرد خود با چارچوبهای از پیش تعیین شده در کتابهای روش تحقیق است. این درحالی است که فلسفه وجودی روش تحقیق کمک به پژوهشگر در رسیدن به شناخت دقیقتر و عمیقتر است، نه اینکه خود به عنوان مانعی برای کسب این شناخت باشد.

مشکل دیگری که گاه در مباحث روش‌شناسی رخ می‌دهد ناشی از اصرار محقق در تطبیق پژوهش خود با روش یا روشهایی است که با مسئله تحقیق وی سنخیت چندانی ندارد. مثلاً در برخی از مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی یکی از مشکلات موجود، اصرار عجیبی است که گروهی از متخصصان این رشته بر تطبیق تحقیقات خود با روشهای پژوهش کمّی در علوم‌تربیتی و روان‌شناسی دارند. چرا که در اغلب کلاسهای درس روش تحقیق این رشته کتابهای روش پژوهش در حوزه‌های علوم‌تربیتی و روان‌شناسی به عنوان منبع درسی معرفی می‌شوند. البته در بسیاری از موارد، بویژه در پژوهشهایی که مربوط به کاربران کتابخانه‌ها است، روشهای رایج در این حوزه‌ها مثل پژوهشهای پیمایشی، زمینه‌یابی و پس‌رویدادی بسیار کاربردی و مفیدند. اما بسیاری از مطالعات در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی اساساً سنخیتی با مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی ندارند و نمی‌توان با این روشها به حل مسائل آن پرداخت.

اشکال دیگری که گاه در برخی از تحقیقات دیده می‌شود، عدم تناسب روش با ماهیت مسئله مورد بررسی است. اساساً آنچه روش تحقیق را تعیین می‌کند، مسئله‌ای است که پژوهشگر با آن مواجه است. در واقع این ماهیت مسئله است که نوع روش را تعیین می‌کند. بنابراین، پژوهشگر نمی‌تواند در انتخاب آن سلیقه‌ای عمل کند. اما گاه مشاهده می‌شود، برخی از محققان به دلیل تخصص در یک روش یا علاقه‌ای که به آن دارند، در مطالعه تقریباً هر مسئله‌ای به همان روش گرایش دارند.

چالش دیگر در این زمینه ناشی از نوعی برخورد مکانیکی یا اداری با پژوهش است. به عنوان نمونه، در برخی از دانشگاهها برای ایجاد یکدستی در روند طرح و تصویب طرحهای پژوهشی و پایان‌نامه‌ها فرمهای مشخصی طراحی شده و همه دانشجویان پس از انتخاب موضوع و قبل از شروع تحقیق پایان‌نامه موظف به تکمیل آن هستند. البته وجود این فرمها در ایجاد نظم و ترتیب برای رسیدگی سریعتر به پرونده‌ها بسیار مفید است. اما نباید فراموش کرد که به دلیل تفاوتهایی که در ماهیت پژوهشهای مختلف وجود دارد، نمی‌توان تمام پیشنهادهای پژوهشی (پروپوزالها) را در قالب یک فرم واحد تدوین کرد. مثلاً، در مطالعاتی که رویکرد کیفی و اکتشافی دارند، اصلاً امکان تدوین فرضیه در ابتدای تحقیق وجود ندارد و نمی‌توان دانشجو را موظف کرد که به هر شکل فرضیه‌ای برای تحقیق خود بسازد. همچنین، در پژوهشهای کیفی نمی‌توان مثل پژوهشهای کمّی در ابتدای تحقیق متغیرها را معرفی کرد، چرا که متغیرها در خلال تحقیق به تدریج شناسایی می‌شوند. گاهی این مسئله حادتر شده و دانشجو ناچار است در میان متغیرهایی که هنوز مشخص نیست، متغیر مستقل و وابسته را نیز مشخص کند.

ضمناً با توجه به ماهیت پژوهشهای کیفی و اکتشافی پژوهشگر ناچار است در خلال تحقیق تغییراتی در روند کار خود اعمال کند و نمی‌توان انتظار داشت که تا پایان تحقیق هیچ تغییری در مسیر پیش‌بینی شده در طرح اولیه (پروپوزال) داده نشود.

در مجموع، آنچه در این یادداشت کوتاه آمد نمونه‌ پرسشهایی است که درباره انسجام و انعطاف در پژوهش وجود دارد. به اعتقاد نویسنده، پژوهش به همان اندازه که منسجم و نظام‌مند است، می‌تواند منعطف و پویا نیز باشد. البته این انعطاف و پویایی تابع ملاحظات خاصی است و باید مبتنی بر دلایل منطقی و علمی باشد. در واقع، این هنر پژوهشگر است که مرز میان پایبندی به روشهای تحقیق علمی و انعطاف و نوآوری را به خوبی تشخیص دهد. هرچند شناسایی این مرز کار دشواری است، اما تلاش برای یافتن آن زمینه ساز پویایی در فرایند پژوهش خواهد بود.

منصوریان، یزدان. « مرز انسجام و انعطاف در پژوهش ». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 16. 2 اسفند 1389.