چرخه تولید و کاربرد منابع مرجع تخصصی

لیزنا، دکتر یزدان منصوریان، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران: تولید و انتشار منابع مرجع تخصصی تبلور پویایی و شکوفایی رشته‌های دانشگاهی است. هرچه گستره و عمق تولید این منابع در یک حوزه موضوعی بیشتر باشد، آن رشته از توسعه و تکامل بیشتری برخوردار خواهد بود. چرا که معمولاً فرایند تولید علم با انتشار منابع مرجع به اوج می‌رسد و تثبیت می‌شود. معمولاً مسیر تولید دانش جدید با انعکاس موضوعات تازه در گزارشهای پژوهشی، همایشهای علمی و مجله‌های تخصصی آغاز می‌گردد. سپس یافته‌های جدید به مقالات مروری و کتابهای درسی دانشگاهی راه می‌یابند و در نهایت چکیده مهمترین یافته‌ها در منابع مرجع تخصصی ثبت می‌شوند.

بنابراین، اگر به فرایند تولید علم بر اساس تقدم و تاخر انتشار بنگریم، منابع مرجع تخصصی در آخرین حلقه‌ی این زنجیر قرار دارند. چرا که گاه بین طرح یک موضوع نوین در مجله‌های پژوهشی تا انعکاس آن در منابع مرجعی مثل دائره‌المعارفهای تخصصی فاصله‌ای چند ساله وجود دارد.  اما اگر به تاثیر منابع مرجع در فرایند تحقیق از ابتدای یک پروژه تحقیقاتی تا مراحل پایانی آن بنگریم، ردپای این منابع را در تمام گامهای تحقیق به خوبی خواهیم دید. چرا که پژوهشگران در گامهای مختلف از فرایند پژوهش به منابع مرجع تخصصی نیاز دارند و از آنها بهره‌ می‌برند.

در گام نخست که معمولاً همراه با تبیین مسئله تحقیق است، استفاده از انواع این منابع در شناسایی ابعاد موضوع مفید است. دائره‌المعارفهای تخصصی اطلاعات پایه و اولیه را درباره مفاهیم و موضوعات پژوهشی در اختیار محققان قرار می‌دهند و آنان را با مفاهیم مرتبط آشنا می‌سازند. سپس در گام دوم برای تعریف مفاهیم و متغیرها و تدوین پرسشها و فرضیه‌ها - در کنار همه منابع مفید دیگر-  محقق می‌تواند به فرهنگهای تخصصی و اصطلاحنامه‌‌ها مراجعه کند. به این ترتیب او قادر خواهد بود که واژگان مرجح را بشناسد و روابط معنایی میان مفاهیم تخصصی را ترسیم کند.

در گام سوم برای جستجوی پیشینه پژوهش دوباره مراجعه به فرهنگهای تخصصی و اصطلاحنامه‌‌ها بهترین منبع برای شناسایی کلیدواژه‌های اعم و اخص است. سپس نوبت به جستجو در پیشینه پژوهش می‌رسد که در این مرحله نیز انواع منابع مرجع تخصصی مثل کتابشناسی‌ها از مهمترین ابزارهای تحقیق خواهند بود. همچنین جستجو در بانکها و پایگاههای اطلاعاتی در این مرحله اصلی‌ترین ابزار برای دسترسی به منابع موجود است.

در ادامه این فرایند و در مرحله گردآوری و تحلیل داده‌ها نیز استفاده از منابع مرجع عمومیت دارد. مثلاً در برخی از رشته‌های علوم پایه و مهندسی شیوه صحیح هدایت و اجرای تحقیقات آزمایشگاهی بر اساس پروتکلهایی انجام می‌شود که در دستنامه‌های تخصصی این رشته‌ها موجود است. در مثالی دیگر گاهی تفسیر داده‌های گردآوری شده بر اساس منابع مرجع میسر است. مثلاً در رشته‌هایی نظیر گیاهشناسی شناسایی انواع گیاهان معمولاً با مراجعه به فلور گیاهی عملی است. همچنین در زمان نگارش گزارش پژوهش نیز استفاده از راهنماها و دستنامه‌ها مثال دیگری از استفاده محققان از ابزار مرجع است. مثلاً استفاده از شیوه‌نامه‌های استناد به منابع در این زمینه کاملاً لازم و ضروری است.

بر این اساس؛ منابع مرجع تخصصی هم محصول نهایی فرایند پژوهش به شمار می‌آیند و هم خود در تمام گامهای تحقیق حضور دارند و بر پیشرفت این گامها اثر می‌گذارند. در نتیجه این منابع هم بخشی از فرایند پژوهش هستند و هم بخشی از فراورده‌ی آن. به سخنی دیگر، منابع مرجع تخصصی هم به نوعی زمینه‌ساز توسعه پژوهش هستند و هم انعکاس نتایج آن محسوب می‌شود.

در پایان می‌توان گفت که کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی که بیشترین آشنایی را با منابع مرجع دارند و بخش عمده‌ای از وقت و انرژی خود را صرف ارائه خدمات مرجع می‌کنند، می‌توانند در دو زمینه مرتبط دیگر نیز بسیار مفید و موثر باشند. نخست آنکه کتابداران می‌توانند با برگزاری دوره‌های آموزشی به تبیین اهمیت منابع مرجع در فرایند پژوهش بپردازند و منابع مرجع تخصصی را به محققان و دانشجویان رشته‌های گوناگون معرفی کنند. علاوه بر این، کتابداران می‌توانند با تکیه بر مبانی نظری این رشته و مهارتی که در ارزیابی و سازماندهی اطلاعات دارند در زمینه تولید و انتشار منابع مرجع نیز خدمات مشاوره‌ای در اختیار ناشران و متخصصان موضوعی حوزه‌های مختلف قرار دهند.

در مجموع هر کوششی که در راستای تولید، معرفی و استفاده از منابع مرجع تخصصی صرف شود، گام موثری در گسترش دانش و پویایی علمی خواهد بود. چرا که پیوندی دوسویه میان مراجع تخصصی و فرایند پژوهش وجود دارد و توسعه هریک، توسعه دیگری را در پی خواهد داشت.

منصوریان، یزدان. « چرخه تولید و کاربرد منابع مرجع تخصصی». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 21. 15 فروردین 1390.