تغییر نام، تغییر لباس یا تغییر محتوا: کدام یک واجب‏تر است؟

لیزنا، دکتر علیرضا نوروزی، فوق ‏دکترای علم اطلاعات و ارتباطات و مدرس سابق دانشگاه تهران و دانشگاه قم: در زبان‏های فرانسوی، ایتالیایی و اسپانیایی واژه کتاب، کتابخانه، و کتابدار پذیرفته شده است و تقریباً شبیه هم هستند. بر این اساس، برای رشته‏ای که به مطالعه کتاب و کتابخانه می‏پردازد واژه (Bibliotheconomie) به معنای «کتابخانه‏شناسی» یا «کتابخانه‏داری» به کار می‏برند، البته با کمی تغییر آکسان و تلفظ. در زبان انگلیسی نیز (Library Science / Librarianship) به معنای «علم کتابخانه» یا «کتابداری» یا «کتابخانه‏داری» به کار می‏رود. در تمام جهان دانشجوی رشته کتابداری برای استخدام در یک کتابخانه یا یک مرکز اطلاعات یا آرشیو (در سازمان‏ها، شرکت‏ها، دانشگاه‏ها و نهادهای مختلف) پرورش داده می‏شود. با این تعریف کلی از رشته کتابداری، به نظر می‏رسد که هیچ نامی نمی‏تواند جای واژه «کتابداری» یا «کتابخانه‏داری» را بگیرد.

بحث تغییر نام رشته کتابداری در ایران به ویژه در سطح دانشجویان کارشناسی و کتابداران با تحصیلات کارشناسی دهه‏هاست که مطرح است. به نظر من مشکل اصلی رشته کتابداری (کتابخانه‏داری) در ایران نام آن نیست و با تغییر نام مشکل رشته کتابداری حل نخواهد شد؛ زیرا جامعه برای کتاب و کتابخانه و کتابخوانی ارزش چندانی قائل نیست، و این را از وضعیت مطالعه و کتابخوانی و کتابخانه‏های عمومی و آموزشگاهی کشور می‏توان دریافت.

به نظر من مشکل رشته کتابداری، محتوای درس‏های این رشته، عدم توجه به نیاز جامعه، و فقدان اساتید برجسته با دانش روزآمد در حوزه‏های جدید کتابداری و اطلاع‏رسانی است و نه صرفاً نام رشته. البته نظام متمرکز تدوین دروس و شرح دروس از سوی وزارت علوم نیز مزید بر علت شده است که دست گروه‏ها را تا حدودی بسته است.

من معتقدم که بر اساس بازار کار و نیاز جامعه بایستی پارادایم‏های موضوعی رشته کتابداری را عوض کرد. بنابراین، لازم است که گرایش‏ها و رشته‏های جدید (مانند: مدیریت دانش، اطلاعات و ارتباطات، علم و فناوری اطلاعات، هوشمندی رقابتی، و ...) متناسب با نیاز کنونی جامعه بر مبنای رشته کتابداری ایجاد شود. من فکر می‏کنم اگر «محتوا» عوض شود، «نام» رشته هم خودبه‏خود عوض می‏شود؛ و رشته کتابداری می‏تواند به این واسطه «بازار کار» بیش‏تری را به‏دست آورد.

بر این باورم که «تغییر نام» صرفاً یک «تغییر لباس» و «تغییر ظاهر» است. آیا با تغییر لباس یک پزشک عمومی با دانش قدیمی، متخصص قلب خواهد شد که بتواند قلب تپنده جامعه خود را به درستی هدایت کند. وقتی که او فاقد اطلاعات و بی‏محتواست، نام جدید برای او هیچ  سودی نخواهد داشت. جز این است که در کوتاه‏ترین زمان ممکن دست او برای همه رو می‏شود و همه می‏فهمند که این همان فرد قبلی است فقط تغییر نام و تغییر ظاهر داده است. پس به محتوا بیاندیش!

برخی از کتابداران پیشنهاد کردند که کتابداری به «مدیریت اطلاعات» تغییر نام داده شود. به نظر می‏رسد که اصطلاح از مد افتاده‏ی «مدیریت اطلاعات» مشکل کتابداران را حل نمی‏کند، وقتی که محتوا همان محتوای سی سال پیش است و متاسفانه برخی مدرسان حتی جزوه‏های قدیمی خود را سالی یکبار مرور نمی‏کنند که مطالب جدیدی به آن اضافه نمایند. اصطلاح «مدیریت اطلاعات» سال‏هاست که توسط حوزه علم مدیریت هم کم‏تر به کار می‏رود و از مد افتاده است. در ثانی چه لزومی دارد که کتابداری آویزان علم مدیریت شود؟ در همه کشورها از اصطلاح «مدیریت دانش» برای این منظور استفاده می‏شود. تصمیم‏گیرندگان اگر اصطلاح «مدیریت دانش و کتابداری» یا «دانش‏شناسی و کتابداری» را انتخاب کنند شاید بهتر باشد تا «مدیریت اطلاعات». البته بایستی به این نکته نیز توجه داشت که بعد از 40 سال «کتابداری» به عنوان یک رشته در ایران پذیرفته شده است. اگر قرار باشد نام آن عوض شود، حداقل 10 تا 20 سال باید صبر کرد تا نام جدید در جامعه جا بیافتد و چه بسا هرگز جا نیافتد و کتابداران دوباره درخواست تغییر نام کنند.

قابل یادآوری است که در تغییر نام بایستی به افکار عمومی مردم ایران و رفتار اجتماعی آنها نیز توجه داشت. به طور حتم شما مثال‏های زیادی از تغییر نام در این کشور سراغ دارید؛ برای نمونه: نام محله «گیشا» در تهران اگرچه به «کوی نصر» تغییر شده است اما بعد از سی سال از انقلاب هنوز مردم تهران می‏گویند «گیشا». جالب است که «میدان حسن‏آباد» که پس از انقلاب به «میدان ۳۱ شهریور» تغییر داده شد، سرانجام دوباره به «میدان حسن‏آباد» تغییر نام داد. یا نام شهر کرمانشاه که بعد از انقلاب به باختران تغییر داده شد، در نهایت دوباره به نام سابق برگشت. مثال‏ها زیاد هستند و چه بسا بعد از چند دهه دولت به ناچار مجبور شده است که نام قبلی را دوباره برگرداند.

به نظر من محتوای دروس یک رشته برای آینده شغلی و حرفه‏ای دانشجویان مهم است. بنابراین باید متناسب با ادبیات روز، و مبتنی بر نیازهای کنونی جامعه باشد و موجب رضایت خاطر دانشجویان شود. البته قابل یادآوری است که دانشجوی رشته کتابداری در ایران بیش‏تر برای استخدام در کتابخانه‏های دانشگاهی استخدام می‏شود و به کتابخانه‏های عمومی و آموزشگاهی و کتابخانه‏های شرکت‏ها و سازمان‏ها اصلاً توجه نمی‏شود. اگر از یک دانشجوی کتابداری بپرسید که برای سازماندهی کارت‏های ویزیت مشتریان یک شرکت و کسانی که با شرکت در ارتباط هستند چه کار باید کرد، به طور حتم جواب خواهد داد که نمی‏دانم؛ مگر کارت‏های ویزیت را هم گردآوری و سازماندهی می‏کنند! به نظر من مقطع کارشناسی، در واقع مقطع اصلی و سنگ زیربنای رشته کتابداری است و دروس این مقطع باید بر اساس نیازهای جامعه تغییر داده شوند و تا جایی که امکان دارد روی دانشجویان این مقطع کار کرد؛ زیرا همه این‏ها به دوره کارشناسی ارشد و دکترا راه پیدا نمی‏کنند. برای تایید این گفته جواب چند پرسش را برای خوانندگان باز می‏گذارم: چند درس در حوزه کتابخانه‏های عمومی داریم؛ چند درس در مورد کتابخانه آموزشگاهی داریم؟ چند درس در مورد نقش مرکز اطلاعات و کتابخانه در شرکت‏ها و سازمان‏ها داریم؟ پس بی‏دلیل نیست اگر وزارت آموزش و پرورش یا نهاد کتابخانه‏های عمومی کشور اعلام کنند که کتابداران تحصیل‏کرده دانشگاهی به درد کتابخانه‏های عمومی و آموزشگاهی نمی‏خورند و باید دوباره آموزش داده شوند. به این ترتیب رشته کتابداری مورد بی‏مهری قرار می‏گیرد. البته طی سال‏های اخیر، نهاد کتابخانه‏های عمومی کشور رویکرد بازتری برای استخدام فارغ‏التحصیلان کتابداری در پیش گرفته است.

در پایان شاید ذکر این نکته جالب توجه باشد که عنوان دکترای من «علم اطلاعات و ارتباطات» است. چند سال است که در جواب عامه مردم، راننده تاکسی‏ها، افراد کم‏سواد و بی‏سواد، و حتی تحصیل‏گردگان برجسته در کشورهای مختلف، وقتی از من می‏پرسند: رشته شما چیست؟ می‏گویم: «علم اطلاعات و ارتباطات».  خیلی راحت این دو واژه را درک می‏کنند (درست یا غلط نمی‏دانم)، سکوت می‏کنند و مرا سؤال پیچ نمی‏کنند. شاید هم فکر می‏کنند عنوان «اطلاعات و ارتباطات» را درک می‏کنند.

نوروزی، علیرضا. «تغییر نام، تغییر لباس یا تغییر محتوا: کدام یک واجب‏تر است؟». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 36. 27 تیر 1390.