داخلی
»مطالب کتابداری
»سخن هفته
لیزنا، دکتر یزدان منصوریان، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران:
درآمد
نویسندگان کتاب‌های روش تحقیق پژوهشها را از منظرهای متفاوتی دسته‌بندی می‌کنند، که هر یک در جای خود مفید است و به تفکیک و مقایسه مطالعات کمک می‌کند. مثلاً گاهی بر اساس میزان اهمیت و نوع کاربردِ یافته‌ها، پژوهشها را به انواع «بنیادی»، «کاربردی» و «توسعه‌ای» تقسیم می‌کنند. اهمیت مطالعات بنیادی بیشتر در ارتقاء دانش نظری موجود درباره پدیده مورد مطالعه است و جایگاه پژوهشهای کاربردی و توسعه‌ای در گرو ارائه راهکارهای عملی خواهد بود. در تقسیم‌بندی دیگری بسته به رویکردهای پژوهشی، مطالعات به دو گروه «کمّی» و «کیفی» طبقه‌بندی می‌شوند. آثار کمّی که بیشتر متکی بر تحلیل‌های قیاسی هستند به آزمون فرضیه‌هایی می‌پردازند که مبتنی بر نظریه‌های موجود تدوین شده‌اند. در مقابل آثار کیفی اغلب بر تحلیل‌های استقرایی استوارند و به پرسش‌هایی پاسخ می‌دهند که با «چرا» و «چگونه» آغاز می‌شوند. در مطالعات کمّی از شاخص‌ها و آزمون‌های آماری برای تحلیل داده‌ها استفاده می‌شود، اما در انواع کیفی محقق از مسیر توصیف و تبیین داده‌ها به تحلیل و تفسیر می‌رسد.
بنابراین، وجود این دسته‌بندی‌ها به شناخت نوع و ماهیت پژوهشها کمک می‌کند. اما پژوهشها را به هر شکل و بر اساس هر معیاری که تقسیم‌بندی کنیم، عناصر مشترکی در این میان وجود دارند که بدون آنها هیچ پژوهشی میسر نیست. به نحوی که هر تحقیقی سهمی از این عناصر را در خود دارد. مثلاً عناصری نظیر مشاهده، توصیف و تحلیل از این جمله‌اند که این یادداشت به تشریح اهمیت دو عنصر نخست یعنی «توصیف» و «مقایسه» می‌پردازد.
پیوند «توصیف و مقایسه» با «تحلیل و تفسیر»
چهار عنصر توصیف، مقایسه، تحلیل و تفسیر تقریباً در هر پژوهش منسجم و معتبری - البته با نسبت‌های متفاوت - وجود دارند. توصیف همان روایت صادقانه، دقیق و جامعی است که پژوهشگر از مشاهده‌ها و یافته‌های خود ارائه می‌کند. مقایسه نیز محصول شناخت و برقراری پیوند میان اجزاء و مولفه‌هایی است که به نحوی در تحقیق حضور دارند یا به وجهی از وجوه آن مربوطند. مثلاً مقایسه بین دیدگاه گروه‌های مختلف مورد مطالعه یا مقایسه یافته‌های تازه با آثار قبلی نمونه‌های رایجی از این عنصر بنیادی است. حاصل این توصیف و مقایسه محقق را به درجه‌ای از شناخت می‌رساند که زمینه‌ساز ارائه تحلیل‌های تازه‌ای خواهد شد. در مرحله تحلیل محقق می‌تواند روابط بین متغیرها را توضیح دهد و پاسخی مستدل و مستند برای پرسشهای پژوهش ارائه کند. سپس با تشریح و تبیین نهایی این تحلیل محقق تفسیر نهایی خود را از یافته‌های تحقیق مطرح می‌سازد. البته مرز روشن و مشخصی میان این چهار عنصر وجود ندارد و گاه همپوشانی و همزمانی قابل توجهی میان آنها مشاهده می‌شود. هرچند معمولاً دو عنصر توصیف و مقایسه در ابتدا انجام می‌شوند و زمینه‌ساز تحلیل و تفسیرند، اما در درون تحلیل و تفسیر نیز استمرار حضورشان ملموس است. به نحوی که عملاً مقایسه خود بنیادی‌ترین شکل تحلیل است و تقریباً در هر تحلیل درجاتی از مقایسه وجود دارد. اما بر خلاف برخی گمان‌ها توصیف و مقایسه ارزش و اهمیتی کمتر از تحلیل و تفسیر ندارند. البته در ارزش و سودمندی تحلیل هیچ تردیدی نیست و مسلماً هر مطالعه کارآمد و موثری باید درجاتی از تحلیل داشته باشد که در جای خود استدلال کاملاً موجه‌ای است. زیرا اساساً بدون تحلیل و در نهایت تفسیر داده‌ها پژوهش ناتمام و حتی نافرجام خواهند ماند. اما تعریفی که از «توصیف» متداول است جای بحث و بررسی بیشتر دارد. زیرا به نظر می‌رسد مرحله توصیف در پژوهش آسان و هموار فرض می‌شود و فقط برای رسیدن به تحلیل باید نیم‌نگاهی به آن انداخت. گویا در واژه‌شناسی روش تحقیق دو اتفاق رخ داده است که کمتر به آنها توجه می‌شود. رخداد نخست ناشی از تعریف نسبتاً ناقصی است که از عنصر «توصیف» در فرایند پژوهش رواج دارد. در کتاب‌های روش تحقیق کمتر تعریف روشنی از اهمیت و چگونگی ارائه توصیف‌های دقیق ارائه می‌شود. در برخی از پایان‌نامه‌ها نیز فصل چهارم که باید به توصیف یافته‌ها بپردازد، با عنوان «تجزیه و تحلیل» داده‌ها معرفی می‌شود. این در حالی است که توصیف همان «روایت» پژوهشگر از مشاهده‌هایی است که در خلال تحقیق انجام داده و بسیار مهم است. رخداد دوم ناشی از کم‌توجهی به اهمیت «توصیف» در رسیدن به «تحلیل» است، به نحوی که گاه فراموش می‌کنیم که اساساً هیچ تحلیل مستدلی نمی‌تواند بی‌نیاز از توصیفی جامع و دقیق باشد. به راستی، چگونه می‌توان به تحلیل پدیده یا رخدادی پرداخت بی‌آنکه توصیف کاملی از آن در اختیار باشد؟
به این ترتیب، متاسفانه اهمیت توصیف در مطالعات علمی تا حدودی نادیده گرفته شده است. در حالی که توانایی محققان در توصیف پدیده مورد مطالعه و تبیین یافته‌های پژوهشی از مهمترین مهارت‌های پژوهشی است. همچنین، به رغم اهمیت فراوان آن در کمتر کتاب روش تحقیقی است که فصل مستقلی به این موضوع اختصاص یافته باشد. کم‌توجهی به اهمیت توصیف به خوبی در بسیاری از مقاله‌ها نیز دیده می‌شود. تشخیص این کم‌توجهی کار دشواری نیست. به نحوی که هر چه پرسشهای بی‌پاسخ خوانندگان در یک متن بیشتر باشد؛ ضعف توصیف در آن اثر شدیدتر است. البته پرداختن به دلایل ضعف موجود در این زمینه فراتر از مجال اندک این یادداشت است. اما شاید بتوان ریشه آن را در کم‌توجهی به درس انشاء در آموزش ابتدایی تا پایان دبیرستان جستجو کرد. انشاء مهمترین درسی است که اگر هدفمند و ماهرانه تدریس شود می‌تواند به خوبی مهارت‌های نگارشی دانش‌آموزان از جمله مهارت در توصیف را در آنان ایجاد و تقویت کند. از این رو، به نظر می‌رسد که برای تقویت مهارت‌های توصیف در دانش‌آموزانی که فردا دانشجویان دانشگاه‌ها هستند باید به درس انشاء بیش از گذشته توجه شود.
چهار ویژگی ضروری توصیف در پژوهش
توصیفِ کارآمد از چهار ویژگیِ «جامعیت»، «شفافیت»، «دقت» و «انسجام» برخوردار است. جامعیت در توصیف به معنای توانایی محقق در بیان تمام وجوه مسئله مورد بررسی است، به شکلی که هیچ وجه یا جنبه‌ای از پدیده مورد مطالعه که در آن تحقیق اهمیت دارد ناگفته نماند. شفافیت نیز به معنای بیان سلیس و روان محقق و پرهیز از هرگونه ابهام یا پیچیدگی غیر ضروری است. دقت نیز به معنای توجه همزمان به کلیات و جزئیات پدیده مورد بررسی است. به نحوی که هیچ نکته‌ای کم اهمیت محسوب نشود مگر آنکه نتایج تحقیق آن را نشان دهد. سرانجام توصیفی منسجم است که بین اجزاء آن نظم و ترتیبی منطقی برقرار باشد و خواننده بتواند به راحتی خط سیر تحول موضوع را دنبال کند و به نتیجه مشخصی برسد. توانایی در ارائه توصیف‌های جامع، شفاف، دقیق و منسجم مهارتی است که کسب آن نیاز به تمرین و ممارست دارد. بر این اساس، یادداشت حاضر برای تقویت مهارت‌های توصیف و مقایسه دانشجویان چند تمرین ساده پیشنهاد می‌کند.
تمرین 1. تدوین اطلاعات کتابشناختی
فهرستی همراه با اطلاعات کامل کتابشناختی حداقل پنج کتاب درسی معتبر در رشته تحصیلی خود تهیه کنید. سپس به مقایسه فهرست مندرجات و ساختار حداقل سه عنوان از این کتاب‌ها بپردازید. در ادامه بر اساس جذابیت و میزان رغبتی که هر یک از آنها برای مطالعه در خواننده ایجاد می‌کنند، آنها را رتبه‌بندی کنید. نخستین اثری که در میان این آثار برای مطالعه انتخاب می‌کنید کدام است؟ آیا می‌توانید دلیل این انتخاب را توضیح دهید؟ اگر بخواهید این اثر را به دیگران توصیه کنید، دلایل برتری و امتیاز آن را در مقایسه با آثار مشابه توضیح دهید.
تمرین 2. مرور مجله‌های تخصصی
شماره‌های اخیر یکی از مجلات تخصصی رشته خود را مرور کنید. اگر به هر دلیل دسترسی به نسخه چاپی مجلات برایتان محدود است، به سایت آنها مراجعه کنید. اگر این امکان نیز فراهم نیست، مجله‌های رشته‌های همجوار را ورق بزنید. مثلاً دانشجویان رشته مشاوره می‌توانند منابع روانشناسی یا علوم تربیتی را ملاحظه کنند. در گام دوم به عنوان‌ها و چکیده‌ها دقت کنید. به نظر شما تا چه اندازه گویای محتوای مقالات هستند و تا چه میزان شما را به مطالعه متن اصلی ترغیب می‌کنند؟ آیا مقدمه هر یک از این آثار موضوع و هدف آنها را به روشنی تبیین می‌کند؟ اگر پاسخ منفی است، فهرستی از پرسشهای بی پاسخ خود را یادداشت کنید. به نظر شما نویسندگان این آثار چگونه می‌توانسته‌اند به این پرسشها پاسخ گویند؟ اگر شما جای آنان بودید؛ چکیده و مقدمه این مقالات را چگونه می‌نوشتید؟ با بازنویسی چکیده و مقدمه حداقل چند مقاله توصیفی دقیق‌تر و جامع‌تر از موضوع مطرح شده در این آثار ارائه نمایید.
تمرین3. خلاصه‌سازی و بازنویسی
یکی از مقاله‌های جدید و معتبر در رشته خود را به دقت مطالعه کنید. موضوع و حجم مقاله در این مرحله چندان مهم نیست. اما بهتر است اثری را انتخاب کنید که به موضوع آن علاقه‌مندید و با مباحث مقدماتی آن آشنایی دارید. سپس بدون مراجعه به متن مقاله، به زبان خودتان و با نثری ساده خلاصه‌ای از آن مقاله را در چند پاراگراف، و ترجیحاً در یک صفحه بنویسید. در این بازنویسی از کلمات ساده استفاده کنید، و جملات کوتاه بسازید. کافی است این متن روایتی ساده از محتوای آن اثر باشد و مهمترین نکات آن را در برگیرد. در فرصتهایی دیگر این تمرین را برای چند مقاله دیگر تکرار کنید.
تمرین 4. نگارش آزاد، مقدمه‌ای بر نوشته اصلی
برای انجام این تمرین به موضوعی دلخواه، کاغذی سفید، یک خودکار و 15 دقیقه وقت آزاد نیاز دارید. پس از انتخاب موضوع، که می‌تواند درباره هر چه مایلید باشد، به مدت 15 دقیقه درباره آن بنویسید. در این مدت بی‌وقفه به نوشتن ادامه دهید و نگران املا کلمات و ساختار جملات نباشید. فقط بنویسید و هر جمله‌ای را که نتوانستید به پایان برسانید، نیمه تمام بگذارید و جمله بعد را شروع کنید. پس از 15 دقیقه با نثری نه چندان منسجم مواجه می‌شوید که ظاهراً پیوند مشخصی بین اجزاء آن وجود ندارد. اما نگران نباشید. این چند خط نوشته به ظاهر نامنسجم پیش‌نویس یک متن بسیار خوب است. کافی است آن را یکی دو روز کنار بگذارید و سپس به ویرایش آن بپردازید. پس از ویرایش آن متن از این‌که در چند دقیقه این همه حرف برای گفتن داشته‌اید شگفت‌زده خواهید شد.
تمرین 5. مطالعه آثار نویسندگان موفق
یک یا دو اثر از آثار نویسندگان صاحب‌نظر و موفق در رشته خود را مطالعه کنید. آثاری که به آنها بسیار استناد شده است و تاثیر عمیقی بر روند پژوهشهای قبلی داشته‌اند. در خلال این مطالعه به سبک نگارش آنان و ساختار مطالب ارائه شده توجه کنید و علاوه بر درک مطالب، از شیوه بیانی که داشته‌اند الهام بگیرید. همچنین، به کلماتی که در نوشته خود انتخاب کرده‌اند و نوع جملاتی که ساخته‌اند دقت کنید. به نظر شما متن و محتوای این آثار چه تفاوتی با آثار نه چندان موفق دارند؟
تمرین 6. ارزیابی آثار منتشر شده
تعدادی از مقاله‌های جدید در رشته خود را بر اساس میزان جامعیت محتوا و شیوایی متن ارزیابی و سپس رتبه‌بندی کنید. برای یافتن معیارهای دقیق‌تر ارزیابی این آثار می‌توانید به آثار و کتاب‌های اصول نگارش علمی مراجعه کنید. مثلاً در مقاله‌ی با عنوان «صد ويژگي يک مقاله علمي- پژوهشی خوب» که در شماره 145 مجله کتاب ماه کلیات (دی 1388) منتشر شده، فهرستی از معیارهای اصلی در این زمینه موجود است.
تمرین 7. ارزیابی چکیده مقالات
با مراجعه مجدد به مجلات تخصصی رشته خود بدون مطالعه متن اصلی تعدادی از مقالات، فقط چکیده آنها را مطالعه کنید. آیا مطالعه چکیده تصویر دقیقی از محتوای متن اصلی در اختیارتان قرار می‌دهد؟ اگر پاسخ منفی است با مراجعه به متن اصلی مقالات چکیده‌های مذکور را به نحوی بازنویسی کنید که نقص آنها جبران شود.
تمرین 8. ترسیم نقشه موضوعی
در یکی از موضوعاتی که مایلید درباره آن تحقیق کنید، مباحث اعم، اخص و مرتبط را شناسایی و فهرست کنید. سپس نقشه‌ای موضوعی برای نشان دادن روابط میان آنها ترسیم کنید. این نقشه موضوعی باید بتواند انواع پیوندهای موجود میان مولفههای مرتبط را به خوبی نشان دهد. در این تمرین می‌توانید با مراجعه به اصطلاحنامه‌های تخصصی (تزاروس‌ها) واژه‌های مرجح را در هر مورد بیابید و از آنها استفاده کنید.
تمرین 9. تدوین پیشینه پژوهش
با انتخاب کلیدواژه‌های اعم و اخص مربوط به موضوعی که در تمرین 8 انتخاب کرده‌اید در پایگاههای اطلاعاتی فارسی و انگلیسی جستجو کنید. نتایج حاصل از این جستجو را با هم مقایسه کنید و شباهتها و تفاوتهای آنها را مشخص سازید. آیا می‌توانید متن کوتاهی تهیه کنید که گزارشی از روند این جستجو و نتایج ارزیابی شما نشان دهد؟
تمرین 10. مقایسه و رتبه‌بندی آثار
مولفههای مشترک در مقالات به دست آمده در تمرین 8 را با هم مقایسه کنید. مثلاً مقدمه، پیشینه پژوهش و پرسشهای پژوهشی و یافته‌های آنها را مقایسه کنید. به نظر شما نویسندگان این آثار در تبیین نظرات خود تا چه اندازه موفق بوده‌اند. اگر شما بخواهید در آن زمینه مقاله‌ای بنویسید، به چه نکاتی توجه خواهید کرد.
تمرین 11. تهیه دفترچه یادداشت پژوهشی
دفترچه کوچکی را به ثبت آنچه در طول هر نیمسال تحصیلی آموخته‌اید اختصاص دهید. حجم این یادداشتها و چگونگی تنظیم مطالب آن چندان مهم نیست. آنچه اهمیت دارد، استمرار در نوشتن است. از فرصتهای کوتاه نوشتن استفاده کنید. مثلاً در پایان هر روز چند خطی درباره آنچه در آن روز آموخته‌اید بنویسید. این آموخته‌ها ممکن است مربوط به حضور در کلاس، مراجعه به کتابخانه، بازدید از سایتها یا حاصل گفتگو با دوستانتان باشد. اگر کتاب یا مقاله‌ای در آن روز مطالعه کرده‌اید، حتماً مشخصات کامل کتابشناختی آن اثر را نیز یادداشت کنید. پس از مدتی حجم انبوهی از نوشته‌‌‌های خود را خواهید دید که مسیر یادگیری شما را ترسیم می‌کند.
سخن پایانی
یکی از مهارت‌های اصلی پژوهشگران موفق مربوط به توانایی آنان در ارائه توصیف‌های جامع، شفاف، دقیق و منسجم از پدیده‌های مورد مطالعه و یافته‌های پژوهشی است. کسب این مهارت نیازمند تمرین و ممارست است. بر این اساس، باید از هر فرصت برای انجام تمرین‌های ساده در این زمینه استفاده شود. مثلاً مدرسان دانشگاه‌ها در رشته‌های مختلف می‌توانند با تعریف تکلیف‌هایی که انجام آنها نیازمند ارائه توصیف‌های دقیق باشد این فرصت را در اختیار دانشجویان قرار دهند.
منصوریان، یزدان. «سهم توصیف و مقایسه در فرایند پژوهش». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 62. 26 دی 1390.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.