اثبات اصالت در پژوهش

لیزنا، دکتر یزدان منصوریان، دانشیار گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه خوارزمی: پژوهش اصیل (Original Research) چگونه پژوهشی است؟ و اصالت (Originality) در پژوهش به چه معناست؟ این دو پرسش از پرسش‌های بنیادی و مهمی است که هر پژوهشگر باید پیش از آغاز تحقیق خود به آنها بیاندیشد و پاسخ روشنی برای آنها بیابد و در نهایت نیز روشهایی برای تحقق آن تدارک ببیند. با این حال، ارائه تعریفی جامع و مانع از مفهوم اصالت در پژوهش کار نسبتاً دشواری است. زیرا اصالت بیش از آنکه عینی و قابل اندازه‌گیری باشد، مفهومی و استنباطی است. یعنی فقط با ارزیابی موضوع و فرایند انجام هر مطالعه می‌توان درباره میزان اصالت آن قضاوت کرد. شاید دشواری در تعریف و اندازه‌گیری اصالت ناشی از نقش خاصی است که این مفهوم در هر تحقیق ایفا می‌کند. زیرا اصالت هر پژوهش از یک سو محصول وجود چند ویژگی اولیه در تحقیق است و از سویی دیگر خود ضامن ایجاد ویژگی‌های دیگر خواهد بود. به این معنا که برای رسیدن به اصالت باید ابتدا تمهیداتی فراهم شود و رسیدن به اصالت نیز خود زمینه‌ساز دستیابی به دستاورد‌های مثبت دیگری است.

علی‌رغم همه دشواری‌ها در تبیین مفهوم اصالت، در تعریفی ساده می‌توان گفت: پژوهشی اصیل است که از نظر موضوعی تکراری و سطحی نباشد، از نظر روش‌شناختی به درستی انجام شود، و از نظر یافته‌های نهایی به نتایج سودمندی منجر گردد. به این ترتیب هویت هر طرح پژوهشی به اصالت آن بستگی دارد. به سخنی دیگر، اصالت در پژوهش برخاسته از وجود ویژگی‌های ممتازی است که هر پژوهش را از پژوهش‌های دیگر متمایز می‌سازد و به آن هویتی مستقل می‌بخشد. در نتیجه، پژوهشی اصیل است که سخنی تازه به ارمغان آورد، گره‌ای از گره‌های موجود بگشاید، تکرار آثار قبلی نباشد و در نهایت به رشد دانش بشری - حداقل در یک حوزه موضوعی- کمک کند. حتی اگر این کمک بسیار ناچیز و محدود باشد، باز هم برای آن پژوهش ارزشی افزوده محسوب می‌شود و اصالت آن را تضمین می‌کند.

اساساً 10 نوع اصالت در پژوهش وجود دارد که عبارتند از: اصالت موضوعی، اصالت روش‌شناختی، اصالت جامعه مورد مطالعه، اصالت جغرافیایی/مکانی، اصالت زمانی، اصالت در دستاورد/برونداد، اصالت در داده‌های تحقیق، اصالت در محصولات جانبی تحقیق، اصالت در ترکیب داده‌ها و ایده‌ها و سرانجام اصالت ترویجی که در ادامه توضیحاتی درباره هر یک ارائه می‌شود.

اصالت موضوعی: معمولاً بارزترین شکل اصالت در موضوعِ پژوهش منعکس می‌شود. به این معنا که موضوع پژوهشی اصیل یا برای نخستین بار مورد بررسی قرار می‌گیرد، یا حداقل به وجه تازه‌ای از موضوعات پیشین می‌پردازد. البته به دلیل رشد دانش در اغلب رشته‌ها یافتن موضوعی که قبلاً هیچ مطالعه‌ای درباره آن صورت نگرفته باشد بسیار دشوار است. بر این اساس، در بیشتر مطالعات اصیل وجود فقط وجهی از وجوه مورد بررسی - که قبلاً کمتر مورد توجه بوده است - برای اثبات اصالت کافی است. بدیهی است که یافتن پژوهشی با اصالت موضوعی یکی از دشوارترین مراحل تحقیق – بویژه در تحقیقات دانشجویی در قالب پایان‌نامه و رساله – است. قبلاً یادداشتی با عنوان «اهمیت خلاقیت در انتخاب موضوع پژوهش» در همین سایت منتشر شده که در آن روشهایی برای یافتن موضوعات جدید برای تحقیق معرفی شده است.

اصالت روش‌شناختی: هیچ پژوهشی بی‌نیاز از روش علمی نیست. زیرا اساساً پژوهش فرایندی منظم و منسجم است و باید در چارچوبی مشخص انجام شود. چارچوبی که در روش‌های متداول و پذیرفته شده علمی مدون شده است. بنابراین، بخشی از هویت هر طرح تحقیقاتی بر اساس ویژگی‌های روش آن شکل می‌گیرد. اگر درباره موضوعی که قبلاً پیرامون آن تحقیق شده است، مطالعه‌ای تازه با رویکرد یا روشی جدید انجام شود، این تحقیق از اصالت روش شناختی برخوردار خواهد بود. مثلاً اگر در گذشته مطالعاتی درباره «فرسودگی شغلی» (Burnout) در معلمان، پرستاران یا کتابداران با رویکرد کمی انجام شده باشد، نخستین تحقیق با رویکرد کیفی درباره این موضوع باز هم اصیل تلقی خواهد شد. علاوه بر این، چنانچه محققی بتواند از روش‌های تحقیق سایر رشته‌ها استفاده موثری در رشته خود به عمل آورد نیز مطالعه‌ای اصیل انجام داده است. زیرا او موفق شده که از ابزار جدیدی در آن حوزه استفاده کند. حتی اگر محققی بتواند بر مبنای استدلالی منطقی ابزار تازه‌ای برای تحقیق معرفی کند همچنان کارش اصیل تلقی می‌شود. البته به شرط آنکه این ابزار از پشتوانه علمی و منطقی لازم برخوردار باشد. مثلاً گلیزر و استراوس در سال 1967 برای نخستین بار روش پژوهش «نظریه‌پردازی داده‌بنیاد/نظریه زمینه‌ای» (Grounded Theory) را معرفی کردند. آنان موفق شدند با معرفی این روش ابزار تازه‌ای ایجاد کنند که اکنون پس از 45 سال همچنان از ارزش و اعتبار کافی برای تحقیق در بسیاری از رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی برخوردار است.

اصالت جامعه مورد مطالعه: در مطالعات علوم انسانی و اجتماعی انتخاب جامعه مورد مطالعه (Research Population) از تصمیم‌های مهمی است که بر روند پژوهش و نتایج آن بسیار موثر خواهد بود. بنابراین، ممکن است موضوع یکسانی در دو جامعه مختلف به نتایج متفاوتی منجر شود. به این ترتیب هرگاه پژوهشگری بتواند تحقیق خود را در جامعه جدیدی انجام دهد به نوعی اصالت پژوهش خود را نشان می‌دهد. مثلاً اگر مطالعات رفتار اطلاع‌یابی (Information Seeking Behaviour) بیشتر درباره دانشجویان و دانشگاهیان انجام شده است، مطالعه همین موضوع در کاربران کتابخانه‌های عمومی می‌تواند اصیل تلقی شود. در مثالی دیگر اگر پیشرفت تحصیلی بیشتر در مدارس پسرانه بررسی شده است، بررسی همین موضوع در مدارس دخترانه کار جدیدی خواهد بود. ضمناً در این موارد محقق همواره می‌تواند با مقایسه نتایج تحقیق خود با تحقیقات قبلی به نتایج بسیار ارزشمندی برسد. به سخنی دیگر، با تغییر جامعه مورد مطالعه زمینه برای مقایسه نتایج مطالعات مختلف نیز فراهم است.

اصالت جغرافیایی/مکانی: در بسیاری از حوزه‌های علمی – بویژه در علوم انسانی و اجتماعی – بافتی که پدیده مورد مطالعه را احاطه می‌کند به شدت بر ماهیت آن تاثیر می گذارد. به نحوی که اساساً ماهیت آن پدیده متاثر از بافت آن است. به این دلیل، ممکن است موضوعی یکسان - و حتی در یک جامعه مورد مطالعه - در دو بافت مختلف به نتایج متفاوتی منجر شود. بنابراین، اگر در جستجوی اصالت در تحقیق خود هستید می‌توانید موضوعات موجود را در محلی متفاوت بررسی کنید. البته اصالت جغرافیایی فقط زمانی معنا دارد که با تغییر محل تحقیق تغییری در متغیرها و وجوه موضوع مورد بررسی ایجاد شود و این تغییر به اندازه‌ای باشد که آن دو تحقیق را از هم متمایز و مجزا سازد. مثلاً در مطالعات فرهنگی که بیشتر موضوعات پژوهشی درباره دیدگاه‌ها و نگرش‌های افراد است، تغییرات مکانی در جوامع مختلف انسانی معمولاً با تغییرات فرهنگی همراه است و می‌تواند در این زمینه موثر باشد. اما اصالت جغرافیایی در تحقیقات آزمایشگاهی که شرایط کاملاً کنترل شده و در اختیار محقق است، معنای چندانی نخواهد داشت. بنابراین، تغییر مکان تحقیق فقط وقتی ضامن اصالت است که همراه با تغییر در پدیده مورد مطالعه باشد.

اصالت زمانی: معمولاً زمان عنصر بسیار تاثیرگذاری در تحقیق است. زیرا پدیده مورد مطالعه در هر پژوهش ناگزیر در ظرف زمانی مشخصی رخ می‌دهد و شکل می‌گیرد. به این ترتیب با تغییر این ظرف تغییراتی در آن پدیده رخ خواهد داد که می‌تواند دلیلی بر اصالت تحقیق باشد. مثلاً در تحقیقات طولی (Longitudinal Studies) محققان یک موضوع مشخص را در بازه زمانی مشخصی بررسی می‌کنند تا تاثیر تغییرات زمانی را در مدتی مشخص بر آن موضوع نشان دهند.

اصالت در دستاورد/برونداد تحقیق: هرگاه محققی بتواند از نتایج تحقیقی قدیمی یا مشابه استفاده تازه‌ای به عمل آورد، آنگاه مطالعه او دارای اصالت در دستاورد/برونداد است. مثلاً اگر محققی در حوزه علوم تربیتی بتواند از نتایج تحقیقی دیگر در جامعه‌شناسی برای ارتقاء عملکرد آموزش و پرورش استفاده کند، عملاً اصالتی ارزشمندی به کار خود بخشیده است. به این ترتیب مطالعات میان‌رشته‌ای (Interdisciplinary Studies) زمینه‌ساز تولد تحقیقات اصیلند و باید در این زمینه به این رویکرد بیشتر از گذشته توجه شود.

اصالت در داده‌های تحقیق: کمیت و کیفیت داده‌های هر تحقیق از جمله عوامل موثر بر نتیجه آن است. بنابراین، اگر بتوانید درباره موضوعی که قبلاً مورد مطالعه قرار گرفته است داده‌هایی بیشتر و با کیفیتی افزونتر از گذشته گردآوری کنید، آنگاه می‌توانید مدعی اصالت در تحقیق خود باشید. زیرا نتایج مطالعه شما بر مجموعه‌ای گسترده‌تر و عمیقتر استوار است و می‌تواند از اعتبار بیشتری برخوردار باشد. از این رو، شما می‌توانید مطالعات قبلی را در سطحی وسیعتر دنبال کنید و با مقایسه نتایج آن با آنچه در گذشته انجام شده به یافته‌های تازه‌ای برسید. به این معنا استمرار تحقیق اصیلی خود نیز اصیل خواهد بود. البته به شرط آنکه تحقیق دوم مکمل و متمم کارهای قبلی باشد نه تکرار و بازتولید آن.

اصالت در محصولات جانبی تحقیق: معمولاً هر تحقیق با دو دسته از نتایج همراه است. دسته نخست یافته‌های اصلی و دسته دوم نتایج ثانویه است. یافته‌های اصلی پاسخ‌های دقیقی است که محقق به پرسش‌های اصلی و اولیه تحقیق می‌دهد. اما اغلب در کنار محور اصلی هر پژوهش پرسش‌های تازه یا محورهای جدیدی مطرح می‌شود که هر یک می‌تواند زمینه‌ساز مطالعه‌ای مستقل باشد. بر این اساس، چناچه تحقیقی بتواند علاوه بر یافته‌های اصلی خود به نتایجی جانبی منتهی شود که هر یک ارزش و سودمندی خاص خود را داشته باشد، آنگاه می‌توان چنین مطالعه‌ای را نیز به اعتبار محصولات جانبی آن اصیل تلقی کرد. چنین تحقیقاتی زاینده و مولد هستند و به رونق کار علمی در حوزه موضوعی خود کمک می‌کنند.

اصالت در ترکیب داده‌ها و ایده‌ها: اگر در یک تقسیم‌بندی کلان هر پژوهش را ترکیبی از داده‌های مبتنی بر واقعیت (Facts) و اندیشه‌ (Idea) بدانیم و هر یک از آنها را به دو گروه قدیمی و جدید تقسیم کنیم، آنگاه با ماتریسی چهار قسمتی مواجه خواهیم شد. اجزاء این ماتریس عبارتند از: داده‌های جدید و ایده‌های جدید، داده‌های قدیمی و ایده‌های جدید، داده‌‌های جدید و ایده‌‌های قدیمی و سرانجام داده‌ها و ایده‌های قدیمی. در این ماتریس سه بخش نخست اصیل و فقط بخش پایانی آن (داده‌ها و ایده‌های قدیمی) غیراصیل تلقی می‌شود. به این معنا که کافی است در هر تحقیق پژوهشگر حداقل کمی خلاقیت و نوآوری در یکی از دو بخش اصلی کار خود داشته باشد. مثلاً محققی که می‌تواند ایده‌های قدیمی را با داده‌های جدید مورد آزمون قرار دهد یا بالعکس از زاویه‌ای تازه به داده‌های قدیمی بنگرد، نخستین گام را برای رسیدن به اصالت پژوهش برداشته است. برای تمرین در این زمینه می‌توانید به گزیده‌ای از جدول‌ها و نمودارهای موجود در برخی از مقاله‌های منتشر شده در رشته خود بنگرید و تلاش کنید تفسیر تازه‌ای از آنها ارائه دهید. یا تفسیر موجود در مقاله را تکمیل کنید. تفسیری که ممکن است نویسندگان این مقالات نیز به آن نرسیده باشند و شما با استدلال و استنباطی تازه به آن دست یابید. به این شکل شما قادر خواهید بود از داده‌های موجود به شناخت تازه‌ای برسید و این بسیار ارزشمند است.

اصالت ترویجی: هرگاه محققی بتواند دانش تخصصی موجود را به زبانی ساده در اختیار عموم مردم قرار دهد که غیرمتخصصان نیز از آن بهره‌مند شوند، گام بلندی در اشاعه دانش برداشته است که می‌تواند برای او اصالت در تحقیق را به ارمغان آورد. زیرا دانش تولید شده فقط زمانی مفید است که مورد استفاده قرار گیرد و هر چه جامعه استفاده‌کنندگان وسیعتر باشد امکان استفاده از نتایج آن تحقیق بیشتر خواهد شد.

سخن پایانی

اگر در جستجوی اصالت در تحقیق هستید، لازم نیست خود را فقط به اصالت موضوعی محدود کنید. زیرا با توجه به حجم گسترده انتشارات در همه حوزه‌های علمی یافتن موضوعی که تاکنون مورد بررسی واقع نشده باشد، کار بسیار دشواری است. ضمن آنکه گاهی نیز یافتن موضوع بکر نیز خود برای پژوهشگر دشواری‌هایی به همراه خواهد داشت. زیرا به سادگی نمی‌توان پیوندی میان آن موضوع با دانش پیشین برقرار ساخت و این خود می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات بعدی باشد. بر این اساس، بجای آنکه فقط در جستجوی موضوع تازه باشید شاید بهتر باشد به وجهی از وجوه موضوعات موجود بنگرید و از زاویه‌ای تازه به آنها توجه کنید. ضمناً شما هم اگر معیارهای دیگری برای اصالت پژوهش دارید، لطفاً در بخش نظرات این یادداشت بنویسید تا فهرست موجود تکمیل شود.

منصوریان، یزدان. «اثبات اصالت در پژوهش». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 86.  19 تیر 1391.