سهم سرمایه‌های انسانی در ساخت کتابخانه‌های فردا

لیزنا، دکتر یزدان منصوریان، دانشیار گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه خوارزمی: انجمن کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی امریکا (The Association of College and Research Libraries) یا ACRL در سال 2010 کتابی با عنوان «کتابخانه خبره» یا «کتابخانه ماهر» منتشر کرده است. البته مروری بر متن کتاب نشان می‌دهد که شاید ترجمه دیگری از این عنوان مثل «کتابخانه مبتکر» یا «کتابخانه مشارکتی» برای آن مناسبتر باشد. زیرا بحث اصلی این اثر درباره راهکارهای خلاقانه‌ای برای رشد و پویایی کتابخانه‌ها است، که اجرای هر یک مشارکت بیشتر کتابداران و کاربران را می‌طلبد. عنوان کامل کتاب «کتابخانه مبتکر: منابع انسانی، مدیریت و پیشبرد کتابخانه‌های دانشگاهی در قرن بیست و یکم» است و در تدوین آن 21 نفر از کتابداران دانشگاهی و تخصصی همکاری داشته‌اند. محور اصلی بحث کتاب نیز فراز و فرودهایی است که کتابخانه‌های دانشگاهی در پایان نخستین دهه از قرن بیست و یکم با آن مواجه‌اند.

در مواجه با این فراز و فرودها کتاب حاضر به معرفی ویژگی‌های کتابخانه‌هایی می‌پردازد که همسو و همراه با تحولات دنیای ذخیره، بازیابی و اشاعه اطلاعات آماده تغییر در ساختار و خدمات خود هستند. ضمن آنکه مدیران چنین کتابخانه‌هایی بیش از آنکه بر ساختمان و تجهیزات تکیه کنند بر بهبود خدمات تاکید دارند. به این ترتیب بخش عمده‌ای از توان کتابخانه بر شناخت نیازهای اطلاعاتی کاربران و پاسخ به این نیازها متمرکز است. منابع انسانی سرمایه اصلی این کتابخانه‌ها محسوب می‌شود و بخش عمده‌ای از توان مدیریت بر حفظ و بهبود این سرمایه متمرکز است. کتابداران، کاربران و پدیدآورندگان آثار سه بخش اصلی این سرمایه را تشکیل می‌دهند. بر این اساس، سهم قابل توجهی از برنامه‌های جاری و توسعه آتی کتابخانه نیز مربوط به این سرمایه انسانی است. آموزش ضمن خدمت کتابدارن، آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی به کاربران و حفظ حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان از جمله محورهای اصلی در برنامه‌های توسعه این کتابخانه‌ها است.

جالب است که اهمیت سرمایه‌های انسانی در مدیریت کتابخانه‌های فردا به خوبی در کتاب حاضر منعکس شده است. به نحوی که از 13 فصل آن 10 فصل درباره منابع انسانی کتابخانه است. بخش عمده‌ای از آن نیز مربوط به آموزش کتابدارن است و آنان را به یادگیری مستمر تشویق می‌کند. مثلاً در صفحه 93 کتاب نویسندگان فصل پنجم در نقل قولی مستقیم می‌نویسند: «کتابدارانی که هنوز بر این باورند که کارشان فقط به حفظ مجموعه منابع و رسیدگی به امور داخلی و معمول کتابخانه محدود می‌شود، باید این واقعیت را بپذیرند که اهمیت چنین نقشی در جامعه امروز رو به کاهش است. اما کتابدارانی که دامنه فعالیت خود را فراتر از این می‌بینند، به خوبی می دانند که در آستانه فصلی تازه و درخشان در حرفه کتابداری هستند.» زیرا هرچند مجموعه منابع و رسیدگی به امور آن همچنان مهم است، اما کتابدارانی موفقند که خود را به آن محدود نکنند. زیرا محدوده کار آنان به مراتب گسترده‌تر است. آنان مشاوران اطلاع‌رسانی کاربران هستند. اما نقش این مشاوران نه فقط در معرفی منابع مفید است، بلکه فعالانه در فرایند یادگیری آنان مشارکت دارند. زیرا هدف کتابخانه‌های مبتکر نه فقط ارتقاء سطح دسترسی به منابع، بلکه استفاده موثر از آنها و کمک به فرایند آموزش و یادگیری است. شاید به همین دلیل است که در بسیاری از مدارس و دانشگاه‌های دنیا عنوان کتابخانه با عنوانی تکملیی مثل «مرکز منابع یادگیری» (Learning Resource Centre) همراه شده است. زیرا کتابخانه دامنه رسالت خود را از ایجاد امکان دسترسی به منابع گسترده‌تر ساخته است. در چنین رویکردی نقش کتابخانه با تحویل یک منبع اطلاعاتی - مثل کتاب یا مقاله - به کاربر پایان نمی‌یابد. بلکه این نقش در مراحل بعدی استفاده از این آثار ادامه خواهد داشت. مثلاً چگونگی استفاده موثر از منابع، آموزش مهارت‌های اطلاع‌یابی و آموزش روش‌های استناددهی به آثار از جمله گام‌های تکمیلی در این زمینه است. خوشبختانه این نقشهای فعال در برخی از مقالات اخیر نیز دیده می‌شود. مثلاً در مقاله‌ای با عنوان «نقش کتابداران در مبارزه با سرقت علمی» (گیبسون و چسترفانگمن، 2011) به یکی از زمینه‌های فعالیت کتابخانه‌ها در فرایند پژوهش به طور عام و استناددهی به طور خاص اشاره شده است. نتایج این تحقیق پیمایشی که در ایالت تنسی (Tennessee) امریکا انجام شده نشان می‌دهد که بیش از 90 درصد از 610 کتابدار شرکت کننده در این تحقیق به دانشجویان در چگونگی استناد به منابع کمک می‌کنند و بیش از 70 درصد آنان نیز در کلاسهای آموزشی کتابخانه مبانی استناد صحیح را به آنان آموزش می‌دهند. حدود یک چهارم این نمونه مورد بررسی نیز یا با اعضاء هیئت علمی دانشگاه در زمینه برگزاری کارگاه آموزشی در این زمینه همکاری دارند یا در مواردی نیز به ردیابی موارد مشکوک به سرقت علمی به آنان کمک کرده‌اند.

جالب است که بخشهای متعددی از کتاب حاضر نیز درباره همین نقش فعال کتابداران در فرایند آموزش و یادگیری است. مثلاً جیمز نیل (James Neal) مدیر بخش اطلاع‌رسانی دانشگاه کلمبیا در مقدمه کتاب می‌نویسد: کتابخانه‌های دانشگاهی همچنان متولی اصلی در حمایت از آموزش و پژوهش متولی اصلی در شناسایی، انتخاب، گردآوری، سازماندهی، جستجو، اشاعه اطلاعات، و حفاظت از منابع اطلاعاتی خواهند ماند. اما دامنه تلاش آنان در برخی از حوزه‌های جدید مثل آموزش و یادگیری، پژوهش و گسترش یا تحقیق و توسعه (R & D)، کارآفرینی و سیاست اطلاع‌رسانی بیشتر خواهد شد. اما موفقیت در این عرصه‌ها نه تنها نیازمند مهارت‌های تازه برای کتابداران است، بلکه به نگرشی تازه نیز احتیاج دارد. نگرشی که در آن کانون توجه مدیران کتابخانه‌ها از منابع اطلاعاتی به منابع انسانی تغییر کند و محتوای کتاب به طور کلی نشان می‌دهد که این تغییر در نگرش مربوط به سرمایه‌های انسانی در کتابخانه است. همانطور که گفته شد سه منبع اصلی سرمایه‌های انسانی در کتابخانه‌ها عبارتند از: کتابداران، کاربران و پدیدآورندگان آثار که برای هر یک سهم ویژه‌ای در برنامه‌های این کتابخانه‌ها در نظر گرفته شده است.

در چنین نگرشی کتابداران شاغل متخصصانی هستند که از فرصت آموزش و یادگیری برخوردارند و در مدیریت کتابخانه مشارکت مستقیم دارند. کاربران نیز در هر سطح و مرتبه‌ای که باشند بسته به نیاز اطلاعاتی خود خدمات لازم برایشان پیش‌بینی شده است. حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار نیز در چنین کتابخانه‌ای محفوظ است، ضمن آنکه کتابخانه محلی است که آنان می‌توانند با خوانندگان آثار خود دیدار و گفتگو کنند. مثلاً خدمات جانبی کتابخانه نظیر برگزاری سخنرانی و میزگرد برای مولفان، مترجمان و ناشران از جمله فرصتهایی است که در اختیار این گروه قرار دارند.

برای ایجاد کتابخانه‌ای با این ویژگی‌ها به وجود کتابداران خبره‌ای نیاز است که در بخشهای مختلف این کتاب به آنها اشاره شده است. مثلاً در فصل پنجم کتاب این مهارتها برای کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی در 12 مقوله معرفی شده ‌که عبارتند از: دانش موضوعی، آشنایی با مبانی نشر و ارتباطات علمی، آشنایی با مبانی سازماندهی اطلاعات و دانش، آشنایی با برنامه درسی رشته‌های مرتبط در آن دانشگاه، آگاهی از علائق پژوهشی اعضاء هیئت علمی و اولویتهای پژوهشی دانشگاه، برخورداری از مهارتهای پژوهشی و مهارت در تدریس، آشنایی با حداقل یک زبان خارجی، آگاهی از تحولات جاری در ارتباطات علمی، آشنایی با فناوری‌های نوظهور، توجه به تغییرات جمعیت‌شناختی جامعه کاربران، و سرانجام برخورداری از مهارتهای ارتباطی، بازاریابی و روابط عمومی. برای تبیین این مقوله‌ها در نمونه‌ای عینی، مثالی از مهارتهای مورد انتظار کتابخانه دانشگاه مینه‌سوتا (Minnesota) برای کتابداران جویای کار ذکر شده که شامل هشت مقوله اصلی است: دانش تخصصی، مهارتهای مدیریتی، انعطاف‌پذیری، همکاری در کار گروهی، مهارت‌های ارتباطی، روابط عمومی، مدیریت منابع و مسئولیت‌پذیری اجتماعی. برای هر یک از این مقوله‌ها نیز شاخص‌هایی مشخص شده است. مثلاً در مقوله مهارت‌های ارتباطی می‌توان به چند مورد اشاره کرد: برخورد محترمانه و منصفانه با همه کاربران، احترام به حریم خصوصی افراد، پرهیز از سوگیری و پیش‌داوری در مواجه با دیدگاه‌های مختلف، و برخورداری از مهارت شنیدن فعال (Active Listening).

در مجموع و در کنار همه پیشرفت‌های فناوری امروز، به نظر می‌رسد کتابخانه‌های موفق فردا را نه ماشین‌های پیشرفته، بلکه انسان‌های فرهیخته می‌سازند. کتابداران خبره‌ای که به سودمندی کارشان اطمینان دارند و کاربرانی که آماده یادگیری مادم‌العمر (Lifelong Learning) هستند دو گروه اصلی در این عرصه هستند. خوشبختانه انعکاس چنین نگرشی حداقل در دو زمینه کتابداری و اطلاع‌رسانی امروز به خوبی مشهود است. یکی تحولاتی است که در سالهای اخیر در آموزش کتابداری دنیا شاهد آن هستیم و در تولد گرایش‌های جدید این رشته متبلور شده است. گزیده‌ای از این تحولات در پژوهشی با عنوان « گرایشهای تحصیلی تخصصی و بین رشته ای در آموزش علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» بررسی شده که نتایج آن نشان می‌دهد گرایشهای جدید کتابداری یا محصول تخصص‌گرایی در یکی از وجوه این حرفه است یا محصول پیوندهای میان رشته‌ای. دومین زمینه نیز بازار کار این رشته است که در مطالعه‌ای دیگر با عنوان «صد شغل برای کتابداران: پست‌های سازمانی نوین در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی» بررسی شده و نتایج آن نشان داد که علاوه بر پُست‌های/مشاغل حرفه‌ای سنتی و مرسوم در کتابداری، پست‌های جديد مرتبط با فناوری‌های نوين، پست‌های آموزشی، پست‌های پژوهشی، پست‌های ويژه کتابداری موضوعی، پست‌های مربوط به خدمات ويژه کتابخانه‌ها و پست‌های مربوط به منابع اطلاعاتی خاص از جمله فرصتهای جدیدی است که در اختیار دانش‌آموختگان این رشته قرار دارند.

در پایان امیدوارم مدیران کتابخانه‌ها، مدرسان کتابداری و اطلاع‌رسانی، کتابداران شاغل، دانش‌آموختگان و دانشجویان این رشته در افق آینده توجه بیشتری به نقش سرمایه‌های انسانی در پیشبرد اهداف کتابخانه به عنوان نهادی اجتماعی و فرهنگی داشته باشند. زیرا حفظ و ارتقاء جایگاه این نهاد بیش از آنکه نیازمند فناوری‌های نو، ساختمان‌های عظیم و منابع اطلاعاتی فراوان باشد، در گرو توانمندی و مهارت‌های کتابدارانی است که می‌توانند با حداقل امکانات بیشترین خدمات اطلاع‌رسانی را عرضه کنند. نظر شما چیست؟ آیا کتابخانه‌های فردا را ماشین‌ها می‌سازند یا آدمها؟ لطفاً با درج نظرات ارزشمند خود در بخش نظرخواهی سایت به تکمیل این یادداشت کمک کنید.

منابع:

منصوریان، یزدان (1390). گرایشهای تحصیلی تخصصی و بین رشته ای در آموزش علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی. کتاب ماه کلیات، دوره 14، ش. 6، ص. 63-58.

منصوریان، یزدان (1390). صد شغل برای کتابداران: پست‌های سازمانی نوین در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی. مجله مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات. دوره 22، ش. 3، ص. 103-89.

Walter, S. and Williams, K. (Eds.) (2010) The Expert Library: Staffing, Sustaining, and Advancing the Academic Library in the 21st Century, Chicago, Illinois: Association of College and Research Libraries.

Gibson, N. and Chester-Fangman, C. (2011) The librarian's role in combating plagiarism, Reference Services Review, Vol. 39, No. 1, pp. 132 – 150.

منصوریان، یزدان. «سهم سرمایه‌های انسانی در ساخت کتابخانه‌های فردا». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 92.  30 مرداد 1391.