در حوزه نشر به صورت آکادمیک آموزشی داده نمی­شود

به گزارش خبرنگار لیزنا، نهمین نمایشگاه کتاب استان قم در روزهای 27 دی تا 5 بهمن 1392 در مجتمع ناشران قم در حال برگزاری است. در طول برگزاری نمایشگاه نشست­های علمی متعددی با حضور کارشناسان، فرهیختگان و فعالان حوزه نشر جهت ارتقای کمی و کیفی حوزه نشر تدارک دیده شده است. در روزهای اول و دوم بهمن «نشست علمی آسیب­شناسی کتاب­های دینی» به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم، شرکت تعاونی ناشران و انجمن قلم حوزه برگزار گردید.

این نشست علمی با حضور آیت­اله سبحانی، آیت­اله شمس و آقای محمد اسفندیاری در نهمین نمایشگاه کتاب استان قم برگزار شد.

حجت­الاسلام و المسلین سبحانی که با پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همکاری دارند، سرآغاز آسیب­های این حوزه را عدم تعریف دقیق مقوله­ای به نام کتاب و دین دانست و افزود: «ما برای آسیب­شناسی کتاب دینی گردهم آمده­ایم، یکی از آسیب­هایی که وجود دارد نداشتن تعریف از دو کلیدواژه کتاب و دینی است؛ با ارائه تعریف دقیق، متوجه می­شویم که کتاب دینی چیست، سپس می­توانیم به آسیب­شناسی بپردازیم. براین اساس ابتدا باید ببینیم مقوله  کتاب چه تعریفی دارد  و با چه نگاهی به آن توجه کنیم. و ثانیا کتاب دینی چیست و چه جور می­توانیم بگوییم یک کتاب دینی هست یا نه، تا تعریف و تلقی نادرست از کتاب دینی به عنوان یک آسیب حل شود. به کتاب از ابعاد مختلفی می­توان نگاه کرد مخصوصا در فضای قم که فعالان این بخش زیاد هست، انتظار می­رود نشست برگزار شود و جنبه­ها و زوایای کتاب - به خصوص در عصر حاضر و با توجه به فرصتها و تهدیداتی که فضای مجازی پیش روی ما قرار داده - را بررسی کرد. به کتاب می­توان از سه منظر «کتاب به عنوان یک کالای اقتصادی (توجه به اقتصاد نشر)»، «کتاب به عنوان یک مدیا/ رسانه (وسیله انتقال پیام)»، و «کتاب به عنوان یک جنس/ پدیده فرهنگی (بخشی از تمدن و تمدن­ساز - حامل یک هویت و پاسدار یک هویت)» توجه کرد.

حال ناشران از چه زاویه­ای نگاه می­کنند. اگر نگاه رسانه­ای داشته باشیم رسانه عناصری دارد که آسیب­شناسی آن متفاوت می­شود، یکی از این عناصر جذابیت است. پس با توجه به زوایا و کارکردهای مختلف کتاب متوجه می­شویم که ما تنها با چند برگ کاغذ معمولی سروکار نداریم. امروزه تمامی تمدن­ها به آثار مکتوب خود افتخار می­کنند و حافظ آن هستند. حال منظور از کتاب دینی چیست؟ مثلا اگر کتابی صرفا حاوی گفتار دینی باشد، دینی است؟ من اعتقاد دارم که ممکن است کتابی ظاهر دینی داشته باشد ولی باطنا دینی نباشد و یا حتی ضددینی باشد ولی ممکن است کتابی ظاهر دینی نداشته باشد ولی با مطالعه آن در خواننده شور دینی ایجاد شود. پس کتاب دینی آن است که اولا شعور و آگاهی دینی به خواننده بدهد و ثانیا انگیزه و شور دینی ایجاد کند وثالثا در تصحیح رفتار خواننده نقش داشته باشد».

سیّدمحمّدکاظم شمس، (استاد و پژوهشگر حوزه، مدیر انتشارات و مدیر سایت کتاب ناب، عضو هیأت مدیره مجمع ناشران انقلاب اسلامی، عضو هیأت انتخاب آثار ارزشمند کتب دینی استان قم، عضو هیأت امنای کتابخانه های استان قم. سابقه 16سال مدیریت موسسه بوستان کتاب و ...) در باب آسیب­شناسی کتب دینی گفت: «معجزه پیامبر (ص) کتاب بود می­توان با نظر به آن کتاب و رسالت، شاخص­ها و ویژگی­های آن، کتاب دینی را تعریف کرد. مشکلاتی که ما کلا در نشر و کتاب داریم متعدد و همه آنها به علاوه مشکلات دیگر همه در حوزه کتاب دینی وجود دارد. یکی از مشکلات غیرعلمی بودن حوزه نشر است. اکثر فعالیت­ها به صورت تجربی و سینه به سینه است البته ناشران خیلی خوب و تاثیرگذاری داریم ولی علی­القاعده کار تجربی است نه علمی و آکادمیک. ناشران ما با آزمون و خطا کار می­کنند. در حوزه نشر به صورت آکادمیک آموزشی داده نمی­شود. یعنی از هنگام تولید محتوا تا آماده­سازی نشر و توریع و ... سلسله فعالیت­هایی صورت می­گیرد که همه نیاز به آموزش دارند ولی متاسفانه در دانشگاه­ها چنین رشته و آموزشی را نداریم به همین خاطر نمی­توان ناشران را نیز سرزنش کرد حتی ناشران خوب نیز وقتی می­خواهند اثری را منتشر کنند به مخاطب توجه نمی­کنند و تنها صرف انجام و انتشار پژوهش کار انجام می­دهند».

محمد اسفندیاری (نویسنده شناختنامه الذریعه، اخلاق نویسندگی، کتابشناخت، کتاب­پژوهی، نان و کتاب و کتابشناسی های متعدد در زمینه های موضوعی گوناگون) که سال­هاست در این حوزه قلم فرسایی می­کند، عوامل آسیب­رسان به نشر کتابهای دینی را این گونه برشمرد: «من در مورد وضعیت کتاب­های دینی شفاها و کتبا صحبت­های زیادی کردم که حتی مثقال ذره هم تاثیری نداشت به طوری که انگیزه­ام در این خصوص از بین رفته است. من از سال 70 طی یک قضیه و عوامل گوناگونی نسبت به این مسأله حساس شدم و شدیدا حساسم که مبادا ما کتابی را به عنوان دینی بنویسیم که به وسیله آن بهانه­ای دست دشمن بدیم و موجب شرمساری خود و شادی دشمن شویم. در عصر حاضر دیگر حیاط خلوتی وجود ندارد، خیلی باید مراقبت را بیشتر کنیم چون همه چیز در فضای وب منتشر و به سراسر دنیا صادر می­شود. در حوزه کتابهای دینی، نمیدانم این اصطلاح آسیب­شناسی را چه کسی وارد ادبیات ما کرد ولی اصطلاح بسیار قشنگ و خوبی است. خودانتقادی در ارتقاء و پیشرقت خیلی مهم است. یکی از ویژگی­های کتاب دینی این است که مخاطب آن عموم مردم است وقتی مخاطب عموم مردم شد (دین مخاطبش عموم مردم است) پس ممکن است و حتما به سمت عامیانه شدن می­رود، ولی کتابهای فیزیک و شیمی هیچ وقت این طور نیست (البته آنها اسیب مخصوص به خودشان را دارند) این آفت کتاب­های دینی را تهدید می­کند. و شاید نویسنده در راه عامیانه نوشتن بخواهد عقاید عامه مردم را نیز در نظر بگیرد و وارد کتاب کند. آفت دیگر وارد شدن انگیزه های تجاری و اقتصادی در کتابهای دینی است به معنای دیگر بازاری شدن فرهنگ، دنیوی شدن فرهنگ؛ البته این انگیزه وجود دارد ولی اگر تنها انگیزه باشد، بد است».  

سبحانی در ادامه ضرورت توجه به ظاهر کتاب در کنار محتوا را گوشزد کرد و گفت: «یک مسأله آسیب است، مسأله دیگر بحث درمان است. بعضی از آسیب­ها مشهود هستند و بعضی دیگر نامشهود حتی برای متخصصان. پاره ای از آسیب­ها بحث سودجویی است و صرفا در طمع نان و نام هستند، پاره­ای دیگر کینه­توزی و دشمنی است قلم به دست می­گیرند و به نام دین عاملا و عامدا به تخریب دین می­پردازند. پس نیاز است که نظام تنبیه و تشویق داشته باشیم. اعتقادم این است که کتاب یک کالای اقتصادی است و باید بماند ولی درعین حال باید رسانه­ای  باشد و حامل پیام و در عین حال فرهنگی باشد. پس یک تعریف کامل از کتاب دینی می­شود: یک کالای رسانه­ای دارای بعد فرهنگی. حال برای دوری از آسیب در کنار محتوا و باطن باید توجه زیادی نیز به ظاهر کتاب داشته باشیم. بحث ویراستاری بسیار مهم است و بعضا دیده می­شود ناشر کتاب را از نویسنده می­گیرد، بعد از تایپ بدون نظارت و بازبینی آن را چاپ می­کند. این کار نه تنها به ضرر نشر است به ضرر حوزه دین هم هست. چون اگر مخاطب به دلیل جملات و کلمات نامفهوم در اعتقاداتش خللی ایجاد شود، از مطالعه آثار دینی زده شود و دیگر سراغ کتاب دینی نرود، دیدگاهش نسبت به این جور کتب عوض شود، وقتی کتاب را در دست می­گیرد رغبت مطالعه نکند و .... ما در حوزه دین آسیب می­بینیم و هم در حوزه فرهنگی. و مورد آخر، آنچه ما اصلا در حوزه نشر کتب دینی به آن توجهی نداریم، مخاطب است یعنی عدم توجه به مشتری محوری. ناشر خوب باید بازار رو ببینه نیازسنجی و اولویت سنجی کند سپس به نویسنده متخصص و متعهد سفارش بدهد و کتاب را وارد بازار کند. از پیشگامان این بحث می­توان دکتر فلاطوری، استاد مطهری، استاد حکیمی، دکتر شریعتی (در کتاب پدر مادر ما متهمیم)، حجت­الاسلام مهدوی راد (سردبیر دوماهنامه آینه پژوهش)، آیت اله استادی و ... را نام برد که در این زمینه فعال بودن، زحمت کشیدند موضوع را مطرح کردند و برای بهبود تولیدات دینی وقت صرف کردند.

در پایان نیز موسوی نژاد (معاونت فرهنگی هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد استان) از دوستان در خواست کرد تجریبات و نظریات خود را به اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی منتقل کنند تا برای نظارت بر نشر کتاب مخصوصا کتب دینی شاخصهای مشخصی تعریف و تدوین شود.