ادبیات کودک خوب، ادبیات نقادانه، خلاقانه و همدلانه با مخاطب است

 به گزاش خبرنگار لیزنا، شهرام اقبال‌زاده، مترجم و منتقد در حوزه ادبیات کودک  است. از آثار او می‌توان به ترجمه کتاب «گاندی»، «بی‌نظمی نوین جهانی»، «چگونه رمان خود را بازنگری و ویرایش کنیم» و «ترجمه برای کودکان» اشاره کرد. او مدتی هم  به عنوان دبیر انجمن نویسندگان کودک و نوجوان فعالیت می‌کرد. اقبال‌زاده هم‌اکنون دبیر بخش ادبی نشر قطره است. 

شهرام اقبال زاده، در گفتگو با لیزنا، از کودکی و  فراز و فرود های این حوزه ادبی می گوید.

تعریف شما از کودکی ... کودکی در طول تاریخ تحولات زیادی از سر گذرانده. تا قبل از مدرنیته و جامعه صنعتی، کودک به عنوان جزئی ناچیز از خانواده به شمار می آمد، البته نه از نظر عاطفی، از نظر اجتماعی و فرهنگی. کودک جایگاهی در جامعه نداشت و حداکثر این بود که پس از رسیدن به سنینی به عنوان نیروی کار حاشیه ای خانواده مطرح بود. در جامعه صنعتی به دلیل نیاز به نیروی کار متخصص، کودک به عنوان یک قشر اجتماعی، و سوادآموزی به عنوان یک نیاز، مطرح می شود. با رشد فلسفه اومانیسم که حقوق انسان را به رسمیت می شناسد، کودک نیز به عنوان جزئی از این اکثریت بخشی از حقوقش اتفاق می افتد. در مسیر رویدادها کم کم به قرن جدید می رسیم که طی آن حقوق کودک به طور رسمی در سازمان ملل، یونیسف، و ... به طور رسمی تدوین، و کودک به عنوان یک قشر استراتژیک مهم در جامعه، مطرح می شود. بنابراین تعریف ایستایی از کودک قابل ارائه نیست. تا قبل از مدرنیته کودک، کاملا منفعل بوده و مانند موم یا کاغذ سفیدی در دست بزرگسالان بود. حتی فیلسوف بزرگی مثل افلاطون در این خصوص گفته، "به کودکان، این طوله سگ ها، دیالکتیک نیاموزید. چون اگر دیالکتیک بدانند، دست به طغیان و نافرمانی خواهند زد." این جمله بدین معناست که، آموزش تفکر انتقادی و خلاق به کلی تابو و منع بوده است.

اگر بخواهم نگاهی عاطفی بیندازم ... بهترین دوران زندگی انسان است، چون آدم غیر مکلفی است ( اگر بگذارند، بگذریم از فرهنگ بسته که محدود می کند). کودک فارغ از همه مسئولیت ها آزادانه به بازیگوشی و تجربه جهان اطراف می پردازد.

وی در خصوص راز ماندگاری آثاری مثل شازده کوچولو بیان کرد ... من نگاهی بین رشته ای به ادبیات دارم. به عقیده من ادبیات جامع جمیع تمام رشته هاست. آثار ماندگار کلاسیک و معاصر، ضمن اینکه بازگوکننده ویژگی های خاص یک جامعه، فرهنگ، و ذهنیت نویسنده ای تواناست، از اثری فردی و بومی نیز فراتر می رود. جنبه های انسانی این آثار، و پویایی و خلاقیت در نوشتن آنها به حدی است که مرتب در هر مقطعی از تاریخ برای قشر های مختلف بازآفرینی نوینی از آن ارائه می شود.

من برای نخستین بار، اصطلاح " ادبیات همه سالان" را در صنعت نشر کشور آوردم. آثار برجسته طوری است که همه اقشار را جذب می کند. شازده کوچولو هم، دقیقا همین ویژگی را دارد. آنچه بچه ها را جذب می کند، کودک کنشگر، فعال و نقاد است. در عین حال، بزرگسالان نیز، همه تیپ های شخصیتی را آنجا می بینند. شما می توانید برداشت اجتماعی، عرفانی، روان شناختی از شازده کوچولو بکنید و در عین حال ویژگی های ساختاری، فرمی و زبانی آن را مورد بررسی قرار دهید. این آثار، آثاری  است که لایه های مختلف پنهان و آشکار آدمها را در خودش جذب کرده. بنابراین ضمن اینکه اثری است خاص، با ویژگی های خاص بشری نیز پیوند دارد. اگر ساده بگویم، تلفیق ویژگی های خاص انسانی با ویژگی های ماندگار انسانی است.

نگاهی به رسانه هایی که در تعامل با کودکان هستند، حاکی از آن است که زبان تعامل با کودک با زمان تغییر می کند، نظر شما در این خصوص چیست  ... در همه دنیا نسل ها با هم متفاوتند، چون فرهنگ تغییر می کند.  در عین حال، دسترسی به رسانه های جدید، تکنولوژی جدید، و علوم جدید جایگاه کودکان را تغییر داده است. خواه ناخواه این نسل، نسلی است که به خاطر ارتباطات جهانی، خیلی از حقوق خود را می شناسد. این نسل همه تابوها و چیزهای ممنوعه را پشت سر گذاشته و زبان جدید و منحصر به فردی ایجاد کرده که ما را تحت تأثیر قرار داده است.

در حال حاضر ما تنها شهروند ایرانی نیستیم، شهروند ایرانی- جهانی هستیم. هری پاتر را ممکن است یک نویسنده انگلیسی بنویسد، اما هری پاتر به اثری جهانی که این نسل با آن زندگی می کند، تبدیل شده است. یکی از چیزهایی که در هری پاتر مورد علاقه و توجه بچه هاست، این است که علم با جادو به چالش کشیده شده است. مدرسه، مدرسه ای جادویی است و یک دانش آموز است که توانمندترین است. هری پاتر و دوستان گروهش، در مقابل بزرگسالانی که می خواهند آنها را سرکوب کنند، عصیان می کنند. بنابراین این نسل، نسل هری پاتر است. نسل معترض است. نسلی که پیشینه اش به شازده کوچولو بر می گردد. بچه ی شش ساله ای که می فهمد و بزرگسالانی که نمی فهمند. بچه ای که با بزرگسالانی از تیپ های مختلف گفتگو می کند و دیدگاه محدود آنان را به جهان در مقابل نگاه فراگیر کودک، نشان می دهد. این نگاه، نگاهی شهودی است. مسأله این نیست که کودک بیشتر می فهمد. ذهن کودک، آزادتر و خلاق تر است. از قضا، آموزش و پرورش، و آموزش عالی ما همه خلاقیت ها را می کشد و ما را مثل عصر جدید چارلی چاپلین به موجودی که کار تکراری غیر خلاق انجام می دهد، بدل می کند.

حساسیت های نوشتن برای کودک ... مهم ترین ویژگی که نویسنده، شاعر، تصویرگر کودک باید داشته باشد، شناخت پویایی ذهنی و روانی کودک است. تفکر انتراعی با کودک زاده می شود. اما به عنوان یک نظام فکری اکثر بزگسالان تفکر انتزاعی ندارند، به این دلیل که آموزش و پرورش و نظام فرهنگی ما، کاربر و فرمانبر می خواهد. می گویند بچه چشم و گوش بسته، بچه حرف گوش کن، بچه سر به زیر، که خب همه منفی است.

نویسنده باید بتواند این پویایی و در عین حال ضعف ها را هم ببیند. نویسنده خوب باید این پارادوکس ها را بیان کند. رسالت ادبیات کودک این است که بتواند نیازهای کودک را بر اساس خلاقیت ها و جهان کارناوالی و بازیگوشانه اش تعریف کند. شل سیلور استاین نمونه بسیار خوبی است. عیب بچه ها را طوری می گوید که لذت می برند. مثلا اتاق به هم ریخته، استاین نمی گوید که این چه اتاقی است بچه بی تربیت. بلکه می گوید به به چه اتاقی، اما حیف که نمی توانم آنچه را می خواهم، پیدا کنم. کودک اینگونه باید نقد شود، نه آمرانه و از بالا. یعنی ادبیات کودک خوب، ادبیات نقادانه، خلاقانه، همدلانه با مخاطب است.

وضعیت ادبیات کودک ایران در حوزه تألیف و ترجمه... متاسفانه الان تریبون های رسمی نوعی تقابل را اعلام می کنند که ادبیات ترجمه، ادبیات غربی، ادبیات انحرافی است و چرا اینهمه ترجمه. خب من از خدا می خواهم که از صبح تا شب تألیف های برتر در سطح ایران و جهان بخوانم و لذت ببرم. حالا خوشبختانه ما در این حوزه نویسندگانی داریم که کم کم دارند به آثار جهانی نزدیک می شوند. بعضی آثارشان هم ترجمه شده و هم از آثار خوب محسوب می شود. مثل آثار هوشنگ مرادی کرمانی، احمد رضا بایرامی، و همینطور آثار آرمان آرین که مورد اقبال این نسل قرار گرفته است. و این بدین معناست که ادبیات ما رو به تحول است.

وضعیت ادبیات کودک در دانشگاه ها ... ادبیات کودک به عنوان مقوله ای نوین، نطفه اش از مشروطیت بسته می شود. در دهه 40 به نوزادی در حال رشد تبدیل شده و با شکل گیری دو نهاد شورای کتاب کودک و کانون، جهشی جدی می کند. انجمن تصویرگران کودک و نوجوان به عنوان یک NGO شکل می گیرد. کل این تولیدات باعث می شود، انسان هایی آگاه همچون دکتر مرتضی خسرو نژاد، که فلسفه آموزش و پرورش و روانشانسی خوانده و با ادبیات کودک و مطالعات نوین هم آشناست، به این نیاز برسد که ادبیات کودک باید دانشگاهی شود. که تا پیش از آن ادبیات کودک ما به عنوان زیرمجموعه کتابداری در 2 واحد تدریس می شد.

این دانشگاهی شدن ادبیات کودک در ایران پدیده فرخنده ای است. اما باید راهکاری اندیشید چرا که جامعه ما، جامعه کم سواد، پر ادعای، کم خوان، کم نویس است. ما دچار این عقب ماندگی تاریخی هستیم و بسیاری از نویسندگانمان نمی خوانند و ادبیات کودک به قول پیتر هانت، اگر دشوارتر از ادبیات بزرگسال نباشد، اصلا ساده تر نیست. ذهن ساده گرایانه منجر به تولید متونی می شود که بچه ها پس می زنند و به طرف ادبیات ترجمه می روند، چون ادبیات ترجمه مترجمان خوبی دارد.

جایگاه ادبیات کودک ایران در مقیاس جهانی ... آنچه ما تحت عنوان ادبیات جهان می شناسیم، مجموعه ای از ادبیات ملل گوناگون است. واقعیت این است که ادبیات پیشرو جهان مال غرب و عمدتا کشورهای انگلیسی زبان است. متاسفانه ما ادبیات فرانسه، یا ادبیات ایتالیا را خیلی خوب نمی شناسیم و عمدتا ادبیات کشورهای غیر انگلیسی زبان را با زبان واسط یعنی انگلیسی می شناسیم. این همه ادعا می کنیم که ام القری کشورهای اسلامی هستیم، اما واقعیت این است که ما ادبیات کودک کشورهای عربی و اسلامی را هم نمی شناسیم. نمی دانیم ادبیات کودک در کشورهای همسایه مانند افغانستان و تاجیکستان، در چه وضعیتی است.

لذا ادبیات جهان، ادبیات مسلط غرب سرمایه داری و جوامع پیشرفته صنعتی است، و خواه ناخواه ادبیات پیشرو هم مال آنهاست، چراکه حدود 3 سده است که ادبیات کودک دارند.

در این شرایط برای آنکه جهانی شویم، باید به  ارتقاء سطح کیفی نظری نویسندگانمان  و شناخت بیشتر ادبیات جهان، بپردازیم.

دوره کودکی تان مخاطب آثار کدام نویسندگان بودید ... من دوره دبستان را کرمانشاه گذراندم. آنزمان شورا را اصلا نمی شناختم و کانون اصلا تشکیل نشده بود. پدر من مشترک روزنامه ها و مجلات زیادی بود. در عین حال برادر بزرگتری داشتم که مرتب کیهان بچه ها و اطلاعات کودکان را می گرفت. من همه آنها را مطالعه می کردم. بعدها کتاب های طلایی آمد که به صورت پراکنده می خواندم، اما به صورت خاص نویسنده خاصی مورد علاقه ام نبود.

برایتان بگویم از آنچه بیشترین شوق مطالعه را در من ایجاد کرد؛ آنزمان در خانه مان پستویی داشتیم برای نگه داشتن آذوقه، از آنجا که 6 تا بچه بودیم و خانواده ای پر جمعیت محسوب می شدیم، پدر و مادر، در پستو را قفل می کردند تا ما بچه ها فندق و گردو و ... را غارت نکنیم. و ما همیشه منتظر بودیم یک بار در قفل نباشد و ما برویم و ناخنکی بزنیم.  اما چیزی که همیشه برای من معما بود، این بود که در پستو صندوقچه ای چوبی داشتیم ( که به آن یخدان می گفتیم) که درش همیشه قفل بود. یکبار که در پستو باز بود، من رفتم ناخنک بزنم، دیدم در صندوقچه باز است. کنجکاوانه و به شوق برداشتن خوردنی رفتم ببینم داخلش چه خبر است. بازش که کردم دیدم لبریز است از کتاب های ممنوعه که پدرم داشت. چند تایی از آنها را برداشتم. یادم است که یکی از آنها کتاب تفریحات شب، محمد مسعود بود. کتابی شبه رمان، که شرح زندگی خودش با نگاهی نقادانه به اجتماع بود.

اینها را من با شوق خواندم، و برخلاف آنچه اکنون می گویند، بستگی به این دارد که نویسنده از چه منظری مسائل را مطرح کرده باشد. مثلا مسائلی همچون می خوارگی و ... در تفریحات شب به نقد کشیده شده، و در واقع من با خواندنش به نوعی واکسینه شدم. یعنی من بدون منع مذهبی، اخلاقی و ... خودم به طور داوطلبانه به دنبال این مسائل نرفتم، و این کتاب ها من را کتابخوان کرد.

 از وقتی که در اختیارمان گذاشتید سپاسگزارم