MARC یا FRBR: از واقعیت تا خیال

حسن باقری مهابادی، رئیس هیات مدیره شرکت پارس آذرخش و مدیر پروژه نرم افزار رسا (نرم افزار استاندارد مبتنی بر مارک ایران)، در گفتگو با لیزنا گفت: "از عمر مارک بیش از 40 سال در دنیا می‌گذرد اما ما کمتر از 10 سال است که تنها نمونه آن را در ایران پیاده‌سازی نموده‌ایم. حال از الگوی مفهومی که تنها 15 سال از عمر آن در دنیا می‌گذرد و هنور حتی یک نمونه کامل پیاده‌سازی شده از آن را نداریم، توقع داریم به سرعت جایگزین مفاهیم دیگر شود."

وی در ادامه گفت: "اولین سوالی که پیش می آید این است که مارک استاندارد ذخیره و بازیابی اطلاعات است اما اف. آر. بی. آر. یک الگوی مفهومی. آیا بدین راحتی می‌توان ادعا کرد که  یک استاندارد با قدمت و در حال توسعه را با یک الگوی مفهومی که هنوز از نظر دنیا نهایی نیست جایگزین نمود؟"

وی افزود: "آیا با وجود چالشهای فراوان در مسیر پیاده‌سازی این الگو، نبود پروژه‌ای کامل و نهایی بر اساس این الگو، تفاوت در روابط بین آثار، عدم تجانس میان انواع آثار در حوزه‌های چندگانه دانش بشری و مشکلاتی از این دست، درست است بگوییم استانداردهایی با ثبات فعلی قدیمی شده و ادعای تولید الگوی مفهومی را بکنیم که هنوز یک نمونه موفق کامل در دنیا ندارد؟"

مدیر پروژه نرم افزار رسا تاکید کرد: "اینکه باید در مسیرهای نوین حرکت نمود و به آینده نگاه داشت کاملا منطقی است اما مسیر حرکت در روند تغییر هم حائز اهمیت است."

باقری گفت: "هنوز هم نمی‌توان یک فهرست تمام عیار از مولفه‌های اف. آر. بی. آر. را پیاده‌سازی کرد یا نمونه کامل پیاده‌سازی شده‌ای از آن را نام برد، اما مارک استانداردی است که پیاده‌سازی آن نه تنها امکان پذیر، بلکه به جرات می‌توان گفت این ساختار استاندارد تنها پیش نیاز برای رسیدن به مفاهیم و الگوهای مفهومی است."

رئیس هیات مدیره شرکت پارس آذرخش ادامه داد: "برای برقراری ارتباط بین مفاهیم شی گرا در سطح زیر ساخت به رکوردهایی با زیر ساخت استاندارد نیاز است. مارک این زیر ساخت استاندارد است اما بدون وجود رکورد کتابشناختی استاندارد چگونه می‌توان ارتباطات ساختاری و مفهومی را شکل داد؟"

وی گفت: "سیستمی که زیرساخت استانداردی مانند مارک یا شبه مارک را در اختیار دارد می‌تواند به آیندهء تبدیل به الگوهای مفهومی نیز امیدوار باشد اما آیا پیاده‌سازی سیستمی با مفاهیمی که هنوز به درستی در سطح دنیا پیاده‌سازی نشده است؛ بدون دارا بودن یک زیر ساخت استاندارد امکان پذیر است؟ این همانند آن است که بخواهیم انواع و اقسام الگوهای پیاده‌سازی نوین را در طراحی یک ساختمان به کار ببریم بدون آنکه زیر ساخت مناسبی برای آن در نظر گرفته باشیم."

باقری در ادامه بیان کرد: استفاده از فناوری‌های نوین و تکنیکهای گوناگون بازیابی، جستجو و یافتن آثار در دنیای امروز، کاربر را در دستیابی به اطلاعات و آثار، بیش از پیش یاری می‌نماید. شیوه‌هایی مثل رتبه‌بندی، خوشه‌بندی، امتیازبندی، برچسب‌گذاری، رده‌بندی مردمی، کامنت‌گذاری کاربران و انواع تکنیک‌های هوش مصنوعی و بسیاری روش‌های دیگر، امروز کاربر را در بازیابی اطلاعات، آثار و محتوای مورد نظر خود راهنمایی می‌نمایند. اما استفاده از تک تک این امکانات و قابلیت‌ها نیز نیازمند یک زیرساخت استاندارد برای ذخیره‌سازی اطلاعات کتابشناختی است.

وی اظهار داشت: "به جرات می‌توان گفت پیاده‌سازی صحیح استانداردی مانند مارک و در عین حال ورود اطلاعات صحیح در آن (مانند استفاده از اطلاعات بلوک 4xx و سایر ساختارهای ارتباطی تعریف شده در استاندارد مارک) و همچنین استفاده از فرآیندهای ذکر شده در بالا می‌تواند امکان جستجوی معنایی را در سیستمهای کتابخانه‌ای فراهم آورد.

این قابلیتها و امکانات در کنار سیستمهایی با زیر ساخت استاندارد، سبب می‌شود رکورد اطلاعاتی در کنار رکورد کتابشناختی و محتوایی خود، داده‌هایی بر اساس ماهیت محتوایی اثر، ارتباطات آن با سایر آثار، سطوح مختلف ابرداده از جمله ابرداده مدیریتی، ابرداده ساختاری، ابرداده فنی و ... را نیز دارا باشد. چنین رکورد و چنین سیستمی دیگر ساختاری خشک و سنتی نیست و توانایی پاسخگویی به جستجوهای معنایی را نیز دارا می‌باشد. این مفاهیم نشان می‌دهد چنین ساختارهایی محدودیتی در توسعه و گسترش با نیازهای روز کاربران را ندارند."

مهندس حسن باقری افزود: "لازم به ذکر است این موارد هیچگونه تضادی با الگوهای مفهوم گرا ندارد و سیستمی که بر اساس زیر ساختی استاندارد پیاده‌سازی شده باشد در مسیر توسعه خود می‌تواند با استفاده از امکانات و ابزارهای تولید شده در این مسیر، روند انتقال از این دوره گذار، به ساختارهای نوین و مفهومی را برای خود هموار سازد.

همچنین اگر این ساختارها اینقدر محدود بودند حتما تلاشهایی بسیار جدی تر و گسترده تر برای جایگزینی آنها صورت می‌پذیرفت. منظور این است که شاید این استانداردها تا حدودی قدیمی شده باشند اما نه دست و پا گیر بوده و نه عمر آنها پایان یافته است بلکه هر روز در حال توسعه و به روز رسانی است و  تصمیم بر آن است تا ساختارهای نوینی به موازات این استانداردها پیشرفت نمایند تا زمانی که ساختاری با ثبات پیاده‌سازی شود و به تدریج این ساختار جایگزین ساختارهای سنتی‌تر گردد. نکته بسیار مهم در این مسیر حرکت در مسیر استاندارد و جایگزینی تدریجی است."

وی در ادامه در خصوص نقاط ضعف پیاده سازی مدل مفهومی گفت: "از مهمترین نقاط ضعف مسیر پیاده‌سازی مدل مفهومی اف. آر. بی. آر. می‌توان به انتزاعی و غیر دقیق بودن بخشهایی از این مدل اشاره کرد. در حالی که مارک در قیاس، استانداردی بسیار غیر انتزاعی و دقیق است. حتی برخی به بیش از حد دقیق و مفصل بودن مارک، به عنوان یک نقطه ضعف در ساختار آن نام می‌برند. البته چنین افرادی به درستی با ساختار مدیریت مارک آشنایی ندارند."

وی افزود: "مارک  تا حدی پویاست که کاربر به راحتی می‌تواند در بخش ذخیره و بازیابی، فیلد به فیلد مفاهیم مدنظر خود را به صورت ترکیبی بسازد و مورد استفاده قرار دهد. مانند ترکیب انواع فیلدهای «موضوع» - عنوان به منزله موضوع، موضوع خاص، تنالگان به منزله موضوع و ...  - در یک فیلد ترکیبی به نام «موضوع»؛ مانند چیزی که در دوبلین کور مورد نظر است."

باقری اظهار داشت: سوالی که مطرح است این است که چرا باید با امید رسیدن به جزیره‌ای که تنها نام و نشانی از آن شنیده‌ایم مسیر خود را از یک جزیره شناخته شده و با ثبات به سوی جزیره نا شناخته بی نام و نشان تغییر دهیم؟

وی گفت: "پاسخ این است که  وقتی ساختار استانداردی تولید نشده و زمان برای تولید آن صرف نشده همواره منتظر ظهور ساختار استاندارد بعدی هستیم تا عقب افتاده‌گی خود در این گام را، در گام بعد جبران کنیم، غافل از آنکه زیر ساخت استاندارد، زمان را برای رسیدن به ساختار استاندارد بعدی کوتاهتر و هموارتر خواهد نمود.

مدیر پروژه نرم افزار رسا گفت: "به هر شکل کسانی که استانداردهای به نسبت قدیمی‌تر را تولید نموده‌اند مطمئنا زمانی که به ساختار استاندارد بعدی برسند روند انتقال و گذار به آن را نیز تولید خواهند نمود چنانچه این مسیر را در توسعه مارک تا کنون دیده ایم. آیا مارک امروز مارک 40 سال پیش است؟ اما تصور کنید بدون زیر ساخت و چهارچوبی استاندارد، بخواهیم سیستمی را از صفر بر اساس ساختاری پر ابهام و انتزاعی جدیدی پیاده‌سازی کنیم.

از عمر ساختار استاندارد مارک 30 سال گذشت تا ما در کشور آن را پیاده‌سازی کنیم. مارکی که به عنوان یک استاندارد به ثبات رسیده بود؛ حال می‌خواهیم اف. آر. بی. آر. که دنیا 15 سال است با آن دست به گریبان است و هنوز به سطح پایداری نرسیده است را بدون زیر ساخت استاندارد پیاده‌سازی کنیم. کتابخانه کنگره و پروژه World Cat هنوز به نتیجه موفقی در این مسیر نرسیده‌اند با وجودی که سال‌ها در مسیر استاندارد حرکت کرده‌اند و امروز برخی می‌خواهند در ایران بدون طی مسیر استاندارد، از کتابخانه کنگره جلو بزنند."

وی در ادامه سخنان خود گفت: "بحث بسیار مهم در این میان این است که کاربران کتابخانه و کارکنان آن امروز چه نیازی دارند و سیستمهای کنونی چگونه و تا چه سطح این نیازها را پاسخ داده‌اند. مفاهیم نو و آینده‌نگری امر بسیار مهم در خط سیر سیستمهای کتابخانه‌ای است اما آیا این مفاهیم، نیاز کاربر را بر طرف می‌سازد؟ آیا دغدغه کاربران امروزی تنها ارتباطات بین آثار و الگوی مفهومی است؟ آیا کتابخانه‌ها از سطح رکورد کتابشناختی و استاندارد عبور کرده‌اند و امروزه در ایران دغدغه کتابخانه ها فقط سیستمهای شئ گرای کتابخانه‌ای است؟"

باقری گفت: "دانشگاه‌های ما هنوز نظام سازماندهی سنتی را آموزش می‌دهند و فهرست‌نویسی 7.5 در 12.5، در حالی که از عمر مارک در دنیا بیش از 40 سال می‌گذرد و ما هنوز این مفاهیم را در دانشگا‌ه‌های خود تدریس نمی‌کنیم و حال می‌خواهیم از مارک هم گذر کنیم و به اف. آر. بی. آر. برسیم."

وی تاکید کرد: "باید به کاربران و نسل آینده کتابخانه تولید صحیح رکورد و محتوا را آموزش داد، رکوردها و محتوایی که به درستی تولید شود در آینده می‌تواند بهترین مسیر برای گام برداشتن به نسل بعدی یعنی فرآیندهای محتوایی باشد. این روند فعالیت استاندارد می‌طلبد و زیر ساخت استاندارد."

رئیس هیات مدیره شرکت پارس آذرخش در پایان صحبتهای خود بیان داشت: "اکنون کتابداری را با به خواب زدن خود و بستن درب‌های ورود دانش به قهقرا نبریم؛ واقع بین باشیم، نیاز جامعه اطلاعاتی را بشناسیم. خوراک کاربردی و مناسب بدهیم. همه نیاز به آموزش داریم. به جای پافشاری بر مفاهیم انتزاعی، نیاز جامعه کتابداری ایران را با یک برنامه هدفمند به پیش ببریم و همه با هم به سرمایه‌ها و پروژه‌های اجرا شده در ایران، احترام بگذاریم و راه توسعه و هم افزایی را به درستی طی کنیم."