لیزنا (گاهی دور / گاهی نزدیک: 18) ملیحه درخوش، کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی و مسئول بخش فهرست نویسی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران: سازماندهی منابع پا به عرصه جدید گذاشته است. استفاده از الگوهای مفهومی، تغییر ساختار قواعد نوین سازماندهی، فراداده‏های مبتنی بر ایکس.اِم.اِل.، آنتولوژی ها و ... از جمله دلایل و نیز پیامدهای تغییرات جدید هستند. عرصه‏های مختلف علمی چه به صورت نظری و چه عملی برای پیشرفت، نهادینه شدن و به کارگیری، احتیاج به پژوهش‏هایی منسجم دارند. بخشی از این پژوهش‏ها در قالب پایان نامه‏های دانشجویی انجام می‏شود. به تبع ورود مباحث نوین سازماندهی به ایران، پایان‏نامه‏هایی نیز به این موضوع‏ها اختصاص یافته است. هر پایان‏نامه بر اساس پیشینه آگاهی دانشجو از یک حوزه تخصصی و علاقه وی، به گروه آموزشی پیشنهاد می‏شود و با تشخیص تخصصی گروه آموزشی در صورت صحت موضوع و داشتن اُسلوبی منطقی، تأیید شده و به دو یا چند استاد با تخصص مرتبط سپرده می‏شود.

دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته کتابداری به دلایل مختلف ممکن است به استفاده از الگوهای انتزاعی، قواعد نوین سازماندهی و طرح‏های فراداده ای مبتنی بر زبان های نشانه گذاری ترغیب شده و یا خود دست به انتخاب آنها بزنند. ولی ممکن است بسیاری از آنها حتی قواعد قبلی را فرانگرفته باشند، تجربه کار در این حوزه را نداشته و بدون آگاهی نسبت به قواعد پیشین سازماندهی و فراداده‏های پیشین پای در این راه بگذارند. اغلب آنها در اقدامی ضرب الاجلی در آخرین مهلتِ انتخابِ موضوع پایان‏نامه و همچنین در بعضی مواقع به دلیل شیک بودن مباحث جدید، آنها را انتخاب می‏کنند. این انتخاب، همراه با خود مشکلاتی را پیش می‏آورد که در زیر به دو معضل عمده آن اشاره می‏کنم:

اولین و مهمترین مشکل، این است که در بعضی موارد به دلیل عدم آشنایی دانشجو و بعضاً اساتید گروه آموزشی، موضوع انتخاب شده اشتباه است یا دارای کاستی‏هایی است که به تبع آن، نتایج آن نیز دچار اشتباه و کاستی بسیاری است. ابتدا باید به دانشجو خرده گرفت که موضوعی را بدون آشنایی نسبی انتخاب کرده است یا گذاشته است برایش انتخاب کنند. برای پژوهش، روراستی، یکی از ارکان درون-فردی است. پژوهشگر باید دانسته‏ها و استعدادهای خود را به طور منطقی و با واقع نگری قضاوت کند. دانشجویی که تا به حال فهرستنویسی نکرده، قواعد انگلوامریکن را نخوانده و با آن کار نکرده، دانشجویی که فیلدهای مارک را نمی‏شناسد و در ذهنش نمی‏تواند تعریف و ویژگی‏های قواعد را از فراداده‏ها جدا نماید، چطور می‏تواند به بررسی قواعد آر.دی.اِی. بپردازد؟ دانشجویی که هنوز ساختار ابتدایی ایکس.اِم.اِل. را نمی‏داند و پس از تأیید موضوع، به فکر ثبت نام در کلاس آموزشی ایکس.اِم.اِل. است، چطور می‏تواند فراداده های مبتنی بر این زبان را در پژوهش خود به کار گیرد؟ دانشجویی که تا به حال کاربرگه ورود اطلاعات نرم افزاری را ندیده است و با روش کار با آن آشنا نیست، چطور می‏تواند نمونه‏های مختلف آن را با هم مقایسه کند؟ شاید در بعضی مواقع، یک پژوهشگر و دانشجو، موضوع مورد پژوهش را آنقدر ساده و در دسترس می‏بیند که احتیاج به روشنگری از طرف دیگران دارد. اولین روشنگران می‏توانند اساتید و اعضای هیئت علمی باشند. متأسفانه در بسیاری از موارد علاوه بر اینکه روشنگری پیش نمی‏آید، موضوعاتی به دانشجو پیشنهاد می‏شود که یا بسیار وسیع و گسترده است و یا دارای نقصان‏هایی است. در کنار دانشجویی که بدون اطلاعات کافی، موضوعی را انتخاب می‏کند، باید به گروه‏های آموزشی خرده گرفت. باید این واقعیت را قبول کرد که نمی‏توان انتظار داشت که یک گروه آموزشی در تحصیلات تکمیلی ما، دارای همه انواع تخصص‏های موضوعی باشد. ولی یکی از ساده‏ترین راه‏ها، مشورت است. یکی از راهکارهایی که در کشورهای دیگر از جمله استرالیا اندیشیده شده، این است که تمامی طرح‏ها در حوزه سازماندهی نوین به انجمن کتابداری و اطلاع رسانی آن کشور فرستاده شده و پس از تأیید متخصصان سازماندهی اطلاعات، به گروه آموزشی بازگردانده می‏شود. در ایران، شاخه ایرانی ایسکو (انجمن بین المللی سازماندهی دانش) و یا کارگروه مشخصی از انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران می‏تواند عهده دار این مسئولیت باشد. البته در کنار چنین امکانی، روحیه مشورت و به اشتراک گذاری اطلاعات یکی از ملزومات دستیابی به چنین هدفی است. کمااینکه بیم آن می رود که با افزایش یک مرحله به مراحل بررسی طرح پایان نامه، دانشجو درگیر افزایش زمان بررسی در دو گروه شود.

دومین مشکل که از مشکل اول بر می آید، روبرو شدن دانشجو پس از تأیید طرح پایان نامه با حجم انبوهی از اطلاعات ناآشنا، عمیق و وسیع است. دانشجو خود را در دنیایی از اطلاعات ناشناخته تنها می‏بیند و با طرح تأیید شده‏ای روبرو است که راه بازگشتی ندارد. تنها راه حل این مشکل، آغاز مطالعات گسترده و عمیق از پیشینه سازماندهی تا رسیدن به سازماندهی نوین است و این مطالعه اولین تبعاتی که دارد، طولانی شدن زمان مرحله اول نگارش پایان‏نامه و رسیدن به اشراف موضوعی است. در صورتی که اگر این مسأله قبل از تأیید طرح، شناسایی و حل شده بود، با آگاهی بیشتری پایان‏نامه به سر منزل مقصود می‏رسید.

در موارد بسیاری دیده شده که دانشجو با کمی مطالعه (البته بعد از تأیید موضوع پایان نامه) پی به حجم بسیار اطلاعات و راه طولانی دستیابی به نتایج مناسب می برد و دچار یأس از ادامه پژوهش می‏شود. همه بر این مهم اذعان داریم که پژوهشی که بدون انگیزه انجام شود همچون بدنی است که روح ندارد. همچنین بارها پیش آمده که شاهد تغییرات اساسی در پایان نامه‏ها البته پس از تأیید طرح پژوهش بوده‏ایم. مانند تغییراتی که بخشی از جامعه پژوهش را حذف می‏کند تا پژوهشگر بتواند پایان نامه را در موعد مقرر تحویل دهد. کاری که باید قبل از تأیید موضوع انجام می شد. جالب اینجاست که بعضی از پژوهشگران آنقدر از مباحث دور هستند که با گذشت ماه ها از تأیید شدن طرح پایان‏نامه، هنوز هم نمی دانند می‏خواهند چه بکنند؟ پایان‏نامه، ماحصل علمی افزایش رتبه دانشگاهی یک دانشجو است. پایان‏نامه ای که بدون بینش صحیح انتخاب و با جهل نوشته شود، چه نتیجه ای در بر خواهد داشت؟ آیا مسأله، صرفاً دفاع از پایان‏نامه ای با موضوعی شیک است، موضوعی که احیاناً افراد بسیاری از آن چیزی نمی دانند و نواقص و اشتباه های آن هم دیده نخواهد شد؟!

لازم به ذکر است که این متن سعی بر معرفی مباحث سازماندهی اطلاعات به عنوان یک هدف دور از دسترس را ندارد. اما باید به این نکته توجه کرد که هدفی که نیاز به تجربه ای عمیق همراه با مطالعات بسیار خواهد داشت، فقط با انتخاب یک عنوان لوکس و به دور از آگاهی و مطالعه به دست نمی آید.