لیزنا (گاهی دور / گاهی نزدیک: 41)، دکتر محسن حاجی‌زین‌العابدینی (استادیار مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی): از اولين روز اسفند 1379 كه اولين انتخابات هيئت مديره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در فرهنگسرای نياوران انجام شد تا به امروز كه در آستانه برگزاري پنجمين دوره انتخابات هيات مديره این انجمن هستيم، بيش از يك دهه گذشته است. يك دهه در عمر يك سازمان را مي‌توان زمان رسيدن به مرحله بلوغ نسبي به شمار آورد. يعني اينكه سازماني با اين قدمت بايد توانسته باشد موضوع ثبات خود را حل كرده، مسیر روشنی را ترسیم نموده و برنامه‌هاي منظم و منسجمي را پياده‌سازي كرده و فرهنگي را مبتني بر حضور خود شكل داده باشد. قضاوت در مورد عملكرد انجمن و كارهايي كه كرده يا اينكه مي‌توانسته بكند، كار سهل و ممتنعي است. يعني اگر بخواهيم با شاخص‌هاي سازمان‌هاي رسمي به ارزيابي انجمن بپردازيم، وضعيت خيلي مناسبي نخواهد داشت. اما، اگر با توجه به شرایط جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی کشور و اثرگذاری انجمن قضاوتی صورت گیرد، قطعاً انجمن کارنامه مطلوبی خواهد داشت. با این همه، قضاوت و ارزیابی انجمن چیزی نیست که در این نوشته کوتاه مقدور باشد و قصدی هم برای این کار نداریم. اما همه آنهايي كه نگاهي غيرمغرضانه داشته و در طول زندگي حرفه‌اي خود يكي دو كار داوطلبانه، آن هم در شرايط امروز كشور به انجام رسانيده باشند، مي‌توانند قضاوتي منصفانه در مورد انجمن داشته باشند. براي روشن شدن اثربخشي انجمن، كمي به قبل از وجود انجمن بر مي‌گردم.
در سال‌هايي كه انجمن هنوز شكل رسمي نگرفته بود – يعني همان دوره‌اي كه ترجيع بند همه محافل خصوصي و عمومي كتابداران اين جمله بود كه "چرا ما انجمن نداريم؟"- كار جمعي و حرفه‌اي كردن در چنین شرایطی، خيلي دشوار بود. چرا كه از يك سو، چيزي مثل انجمن، به مثابه نخ تسبيحي براي فعاليت‌هاي مشاركتي وجود نداشت و بر همين اساس، آدم نمي‌دانست اصلاً از كجا بايد شروع كند و به سراغ چه كساني برود. از سوي ديگر، فرهنگ مشاركت و فعاليت جمعي نيز مشكلات عديده‌اي داشت. زیرا سابقه و تجربه چندانی در این زمینه وجود نداشت. تا آنجا كه در برخي از جمع‌هاي كتابداري مشاجره و درگيري‌هايي به وجود مي آمد كه ناشي از عدم تمرين كار گروهي و فعاليت‌هاي مشاركتي و انجمنی بود.
اما بعد از حضور انجمن در عرصه كتابداري و اطلاع‌رساني كشور، خيلي چيزها تغيير كرد كه شايد براي آنان كه سال‌هاي قبل و بعد از حضور انجمن را درك كرده باشند، مقايسه اين دو دوره راحت‌تر باشد. چرا که مقدار و تنوع برنامه‌هایی از قبیل همایش‌ها، نشست‌ها، کارگاه‌های آموزشی، میزگردهای تخصصی، ارتباطات حرفه‌ای و ... به طور فزاینده‌ای رشد پیدا کرده و در قیاس با قبل از حضور و حرکت انجمن که چنین برنامه‌هایی یا اصلاً وجود نداشت یا اینکه بسیار کمرنگ بود، خیلی چشمگیر به نظر می‌رسید. این برنامه‌ها به خصوص در دوره‌های آغازین فعالیت انجمن که هم وضعیت اجتماعی-سیاسی کشور و هم اشتیاق مخاطبین، متفاوت و به مراتب بیشتر بود، اثرگذاری بالاتری داشت. انجمن از زمان احیا مجدد خود، بعد از انقلاب اسلامی همه تلاش و توان خود را برای ایجاد و ترویج فرهنگ مشارکتی و کار جمعی به کار بست و با همت، فداکاری و سعه صدر افرادی که هسته‌های اولیه انجمن را شکل داده بودند، توانست گام‌های موثری در عرصه کتابداری و اطلاع‌رسانی کشور بردارد و پایه‌های مناسبی در این زمینه استوار سازد. نتایج فعالیت‌های انجمن زیاد بوده و هر کس از منظر شناخت و موقعیتی که دارد می‌تواند کارکردهای مختلفی را برای انجمن برشمارد. اما اگر بخواهیم فقط ده کارکرد عمده و عمومی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران را بر شماریم و نه بیشتر، می توانیم به کارکردهای مهم زیر که شاید اثرگذاری بیشتری داشته‌اند اشاره کنیم:
- گسترش و تقويت فرهنگ مشاركت مدنی و روحیه همكاري؛
- توسعه ارتباطات حرفه‌ای و تخصصی در بین حرفه‌مندان؛
- ارتقاء دانش حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني؛
- هویت‌بخشی به کتابداران؛
- ايجاد فرصت براي اظهار و تبادل نظر كتابداران و تقویت فضای همدلی در سطح حرفه؛
- کمک به رشد حركت‌های نو در محيط‌های علمی و دانشگاهي؛
- انگيزه‌بخشي به كتابداران حرفه‌اي و دانشجویان؛
- فراهم‌سازی فرصت‌هایی برای به اشتراک‌گذاری تجربیات تخصصی؛
- افزایش روحیه عملگرایی تخصصی از طریق اشتراک تجربیات؛ و
- تقویت اعتماد به نفس حرفه‌ای کتابداران.
در کنار این ده کارکرد ذکر شده، مهمترین ویژگی انجمن که مطمئناً بر جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران اثرات مثبت و سازنده‌ای داشته، حضور معقول، منطقی، به دور از شتابزدگی و هیجانات زودگذر، و در حد مقدورات و شرایط پیرامونی خود بوده است که ضمن تلاش برای اثرگذاری، از درغلطیدن به دامان هر گونه وابستگی یا رفتارهای خردکننده‌ی هنجارهای جامعه حرفه‌ای پرهیز کرده است. چرا که بر اساس تحلیل منطقی به این نتیجه رسیده است که فعالیت در عرصه‌های فرهنگی همچون کتابداری و اطلاع‌رسانی، فعالیتی درازمدت و بنیادین است که اگر چه ممکن است دیراثر باشد، اما عمیق و پایدار خواهد بود. البته همین رویه متعادل انجمن، بارها باعث خشم و انتقادهای تند افراد یا گروه‌هایی شده است که انتظار عکس‌العمل‌های آنی و هیجانی از انجمن را داشته‌اند؛ اما در این موقعیت‌ها نیز تلاش شده تا با سعه صدر و رفتاری خردورزانه موقعیت و شرایط توضیح داده شده و دلایل اتخاذ چنین تصمیم‌های روشن گردد.
حال، در چنین موقعیتی که انجمن در حال طی کردن دوران بلوغ خود بوده، و مشکلات و فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته است، یک مساله همچنان در صدر مسائل انجمن به صورتی لاینحل باقی مانده است. و این موضوع مهم، مشارکت اعضای انجمن در فعالیت‌های آن است. اگر چه انجمن در حال حاضر دارای بیش از 4000 عضو است که در بین همه انجمن‌های علمی کشور از میزان عضو بالایی برخوردار است، اما اغلب برنامه‌های انجمن توسط عده داوطلب اندکی پیش می‌رود. حال آنکه اگر این تعداد اعضاء، هر کدام تنها یک قدم کوچک و یک کار در حد توان و امکانات خود برای انجمن انجام دهند – که می‌تواند چنین حرکتی صرفاً شرکت در همایش‌ها و سایر برنامه‌های انجمن به عنوان استفاده کننده باشد - قطعاً اثرات و ثمرات بی‌شماری خواهد داشت. حال آنکه، بسیاری از متعلقین به جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی کشور عضو انجمن نیستند و عده دیگری نیز که به عضویت انجمن در آمده‌اند، که جای تقدیر و سپاس دارد، فقط در حد نام عضو بوده و وظیفه‌ای در این زمینه برای خود متصور نیستند. وانگهی، چه اعضاء و چه غیراعضا، به طور مدام هم این پرسش را تکرار می‌کنند که "عضویت در انجمن چه نفعی برای ما دارد؟" این پرسش، منطقی و درست است و هر انسانی باید برای هر اقدام خود چنین ارزیابی‌ای را انجام دهد. اما، درست‌تر آن است که برای پاسخ به این پرسش اساسی، اقدام عملی انجام دهیم و صرفاً به طرح پرسش اکتفا نکنیم. عملی‌ترین اقدام برای پاسخ به این پرسش بنیادی درباره انجمن این است که آستین همت بالا بزنیم و با مشارکت جدی در برنامه‌های انجمن، تلاش کنیم پاسخ این پرسش را هم برای خود و هم برای همراهان خود به ارمغان بیاوریم.
ناگفته نماند که هیات مدیره انجمن که در واقع منتخبان و نمایندگان اعضای انجمن هستند، باید همه همت و تلاش خود را به کار بگیرند که زمینه مشارکت همه اعضا را فراهم کنند. اینکه مشارکت در انجمن کمرنگ است، یکی از معضلاتی است که اگر چه پیچیده و عمده است، اما لاینحل نیست. به همین دلیل، به حق انتظار می‌رود که هیات مدیره آینده انجمن، در مرحله اول خود را منتخب و نماینده اعضای انجمن به شمار آورد و تا جایی که می‌شود در همان بدو فعالیت خود، نظرات اعضا را گردآوری و در مرحله دوم با تمام قوا در جهت برآورده کردن این نظرات و رفع مشکلات تلاش نماید.
یکی از آفت‌های مشارکت مدنی در کشور ما، که انجمن و اعضای آن نیز به دور از آن نبوده‌اند، روحیه ملاحظه‌کاری و منتظر ماندن برای درخواست انجام کاری است. یعنی اغلب اعضا دوست دارند و بیان هم می‌کنند که مشتاق همکاری با انجمن هستند، اما همه منتظر هستند که کسی بیاید و زانو زده از آنها بخواهد که بیایند و کاری را انجام دهند. حال آنکه این رویه می‌تواند متفاوت باشد. یعنی بنده که مشتاق همکاری‌های مدنی و مشارکت در امور انجمن هستم، قدم پیش بگذارم و اعلام کنم که چنین توانایی‌ای را دارم و می‌توانم آن را در راه انجمن به کار بگیرم. قطعاً هیات مدیره هم از چنین پیشنهادهایی استقبال کرده و لازم است زمینه‌های جذب آنها را فراهم آورد.
قاعدتاً تمامی 4000 عضو انجمن نمی‌توانند به صورت حضوری یا در قالب فعالیت‌ها مشارکت داشته باشند. اما آنقدر جا برای توسعه و گسترش انجمن وجود دارد که لزومی به حضور فیزیکی یا مشارکت چهره به چهره نیست و هر کسی به سهم خود می‌تواند در یکی از زمینه‌هایی که توانایی دارد پیشنهاد مناسب ارائه کرده یا اقدامی ولو کوچک انجام دهد و این را در نظر داشته باشد که تا حد ممکن یک قدم انجمن را به جلوتر حرکت داده و به رشد آن کمک کرده است.
اگر بخواهیم یکی از نقدترین و عملی‌ترین اقدامات برای انجمن در شرایط کنونی را نام ببریم، بهترین آنها حضور در مجمع عمومی و انتخابات هیات مدیره انجمن در مرحله اول و اعلام نامزدی برای عضویت در هیات مدیره در مرحله دوم است. این مشارکت ساده می‌تواند اولین گام موثر در راه کمک به انجمن و در نتیجه ارتقاء جایگاه حرفه و رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی به شمار بیاید. فراموش نکنیم که انجمن بدون اعضای آن، یعنی هیچ؛ و یادمان باشد که انجمن یعنی جمع همدل و همراه همه ما.