لیزنا (گاهی دور / گاهی نزدیک 46)، دکتر ابوالفضل حسن آبادی، مدیر امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی: آرشیوها حافظه تاریخی ملتها هستند و وظیفه حفظ نگهداری و سازماندهی کلیه اسناد و منابع تاریخی مرتبط با یک کشور را بر عهده دارند.سابقه شکل‌گیری آرشیو در ایران به بیش از چهار دهه می‌رسد و امروزه بیش از ده مرکز بزرگ اسنادی در ایران مشغول به فعالیت هستند. بررسی شیوه‌های سازماندهی، نگهداری و اطلاع‌رسانی این مراکز نشان می‌دهد که خط مشی کاری آنها بر اساس تجربه کارشناسان و استفاده از برخی تجربیات کشورهای دیگر بوده است. اما سوال اینجاست که میزان موفقیت این آرشیوها در رسیدن به اهداف خود چه مقدار بوده است؟آیا جایگاه آرشیو به عنوان یک مرکز مهم تاثیرگذار بر جامعه مد نظرآنها می باشد؟ تا چه اندازه آرشیوها در راستای انجام وظایف محوله خود به برنامهریزیهای کوتاه مدت و بلند مدت راهبردی توجه دارند؟ ارتباط بین آرشیوها و مردم چگونه است؟ آیا بین کارکرد مراکز اسناد و آرشیوها تفاوتی وجود دارد؟ چه کسانی می‌توانند در آرشیوها به کار گرفته شوند:کتابداران یا تاریخدان‌ها؟ و از این قبیل سوالاتی که پر داختن به هر کدام از آنها مجال زیادی برای بحث می‌خواهد...
یکی شدن آرشیو ملی با کتابخانه ملی هرچند باعث ناهماهنگی‌هایی در امور جاری آرشیوها شود، اما ورود کتابداران به عرصه اسناد تاریخی، زمینه شکل‌گیری دیدگاه‌های جدیدی را در سازماندهی و اطلاع‌رسانی این منابع فراهم نمود که منشا برخی تحولات در چند سال اخیر شده است. از جمله این تحولات می‌توان به برگزاری چند نشست پیاپی در زمینه آرشیو که ضرورت توجه به مقتضیات آن را به طور جدی در چند سال اخیر بیشتر مطرح کرد اشاره نمود. لزوم توجه به جایگاه کارکردی آرشیوها و برخی اختلاف نظرها بر سر مهم بودن نگاه تاریخی و یا کتابدارانه در مراکز آرشیوی زمینه شکل‌گیری رشتۀ آرشیو را با محوریت مباحث تاریخی و علم اطلاعات فراهم کرد. راه‌اندازی این رشته که می‌توان آن را یکی از کاربردی‌ترین رشته‌های علوم انسانی دانست، می‌تواند در آینده بر روند انجام مطالعات آرشیوی و کارکردهای مراکز اسناد تاثیر به‌سزایی داشته باشد. با توجه به اینکه این رشته هنوز فراگیر نشده و گروه‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی مسئول اجرا و هدایت آن هستند؛ توجه به چند نکته مهم برای آینده این رشته و گسترده شدن مطالعات آرشیوی در ایران ضروری است:
- آرشیو مبحثی میان رشته‌ای است. ممکن است کتابداران و تاریخدان‌ها به مقتضای رشته خود بیشتر با آن در ارتباط باشند اما این حقی برای آنها ایجاد نمی‌کند تا نگاه انحصاری به این رشته داشته باشند؛
- هم‌فکری بین اساتید علم اطلاعات و دانش‌شناسی و آرشیو می‌تواند ثمرات زیادی داشته باشد. استادان صاحب‌نام در این رشته می توانند زمینه تعامل بیشتر بین این دو حوزه را فراهم کنند؛
- نگاه سنتی به آرشیوها به عنوان مراکزی با محوریت جمع‌آوری، نگهداری و کمتر اطلاع‌رسانی باید تغییر کند و مبحث اطلاع‌رسانی می‌بایست مورد توجه جدی‌تری قرار گیرد؛
- جایگاه مردم در آرشیوها و مطالعات آرشیوی بازتعریف شود. سوالی که در اینجا مطرح می‌شود آن است که چند نفر پژوهشگر وجود دارند که مراکز آرشیوی در ایران با دارا بودن میلیون‌ها برگ سند باید به آنها اطلاع‌رسانی و ارائه خدمت کند؟ بررسی نوع خدمات‌دهی مراکز بزرگ آرشیوی مانند آرشیو ملی انگلستان نشان می‌دهد که بیشترین استفاده‌کنندگان از اسناد، مردم عادی هستند. این مهم مستلزم بررسی جدی در مطالعات آرشیوی است تا روش‌های جدیدی برای برجسته شدن جایگاه مردم و اسناد اجتماعی در آرشیوها ارائه گردد؛
- بیشتر مطالعات آرشیوی در زمان حال در بارۀ نحوه سازماندهی و اطلاع‌رسانی در مراکز اسناد است. این امر لازم است، اما کارکرد آرشیوها فراتر از این دو حوزه می‌باشد.آرشیویست‌های آینده باید نگاه فرادستی داشته باشند. مباحثی مانند مدیریت تولید اسناد، اسناد الکترونیکی و انواع منابع آرشیوی از جمله مباحثی هستند که باید با جدیت دنبال شوند؛
- شاید بهترین راه برای تربیت آرشیویست‌های زبده، برگزاری دوره‌های مشترک آموزشی با همکاری دانشگاه‌ها با مراکز آرشیو باشد. در غیر این صورت خوب است دانشجویان این رشته قبل از گرفتن پایان‌نامه، به طور عملی‌تر با آرشیوها مرتبط گردند تا زمینه انتخاب موضوعات کاربردی‌تر برای انجام پایان‌نامه و تحقیقات دانشگاهی فراهم گردد.
موضوعات زیادی نیز می‌تواند مورد توجه مطالعات آرشیوی در ایران قرار گیرد. برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
1- بررسی زمینه‌‌های ایجاد و برقراری دسترسی عموم مردم به آرشیوها؛
2- شناسایی و افزایش میزان آگاهی از آرشیوها در جامعه؛
3- توجه به اصالت اسناد و حفظ ارزش‌های سندی؛
4- آموزش نیروی انسانی در آرشیوها؛
5- مدیریت اسناد دولتی و آموزشی برای حفظ و نگهداری اسناد؛
6- اسناد الکترونیکی و ضرورت توجه به طبقه‌بندی و نگهداری آنها؛
7- افزایش خدمات راه دور آرشیوها؛
8- مدیریت تولید اطلاعات و دانش در آرشیوها؛
9- بررسی راه‌های استفاده صحیح از منابع آرشیوی؛
10- بسترسازی مناسب برای ورود به عصر اسناد الکترونیکی؛
11- بررسی برنامه‌های کوتاه مدت و میان‌مدت در آرشیوها
12- توجه به حفاظت و نگهداری اسناد؛
13- انواع منابع آرشیوی و ساختار آنها؛
14- ساختمان و تجهیزات آرشیوها؛
15- بررسی راه‌های تاثیرگذاری سیاست‌های آرشیوی در جامعه؛
16- بررسی انواع آرشیوها و کارکردهای آنها
امیدواریم با گسترده‌تر شدن مطالعات آرشیوی در جامعه، ضمن معرفی بیشتر آرشیو برای مردم و دست‌اندرکاران امکان مطرح کردن شعار «دسترسی به منابع آرشیوی برای هرکس، در هر زمان، در هر مکان و به موثرترین روش» فراهم آید.