به گزارش لیزنا، سومین نشست کارنامه نشر سرای اهل قلم از نهمین روز بیست و پنجمین نمایشگاه کتاب با عنوان «آسیب شناسی پروژه های کتابخانه دیجیتالی در ایران»، با حضور دکتر میترا صمیعی (عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی)، دکتر یعقوب نوروزی (عضو هیأت علمی دانشگاه قم)، دکتر محسن حاجی زین العابدینی (عضو هیأت علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی)، دکتر مهدی علیپور حافظی (معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران) برگزار گردید.

دکتر علیپور حافظی در ابتدای نشست گفت: بحث کتابخانه های دیجیتالی بحث طولانی مدتی نیست و 10 تا 15 سال است که در کشور ما مطرح شده است. حدود 6تا 7ماه است که در پژوهشگاه علوم فناوری اطلاعات گروهی پژوهشی در کتابخانه دیجیتال شکل گرفته است. مشکلات متعددی سرراه این پروژه ها وجود داشته که ما بایستی اینها را شناسایی کنیم تا مشکلات آنها را مرتفع کنیم. ما به لحاظ مدیریتی نگاه می کنیم  که سازمان یا ارگان متولی که این پروژه ها را حمایت کند وجود ندارد و امیدورام این گروه پژوهشی که شکل گرفته بتواند مشکلات را حل کند. کتابداران هم در این حوزه ( پروژه کتابداران دیجیتال) اطلاعات کمی دارند. و حال درکی که در حوزه کتابخانه دیجیتال وجود دارد و ما همواره این نگاه نادرست را درجامعه داریم، یکی از دلایل اصلی آن بود.

دکتر نوروزی گفت: آسیب شناسی پروژه های کتابخانه دیجیتال در دیدگاههای «مطالعات و جنبه های نظری»، «عدم تفکیک درست بین کتابخانه دیجیتال بین رشته ها و سایر رشته ها»، «پروژه های نرم افزاری»، «راه اندازی جنبه های نظری» و «پشتیبانی» قابل بررسی است.

وی افزود: ما سازماندهی منسجمی نداریم و بیشتر افراد برحسب علاقه خود کار انجام می دهند و خروجی پروژه های دانشجویی خیلی مناسب نیست و یا کم است. عدم باورپذیری از سوی جامعه کتابداری هم به این قضیه دامن زده است.

علیپور حافظی گفت: ما نرم افزارهایی داریم که درحال حاضر طراحی شده اند، حال چه رابطه ای بین نرم افزارها و پروژه های پژوهشی وجود دارد؟ تا چه حدی در راستای پروژه های پژوهشی گام برداشته اند؟

دکتر حاجی زین العابدینی گفت: نرم افزارها خود محصول همین مباحث است. اگر بخواهیم کتابخانه دیجیتال را آسیب شناسی کنیم و وضعیت کتابخانه دیجیتال در کشور را بسنجیم می توانیم بگوییم که الآن از بعد نظری وضعیت بدی نداریم.

در مبحث کتابخانه دیجیتال تمام فعالیت ها پراکنده است و سازمانی که متولی این امر باشد نداریم

وی افزود: البته پیاده سازی هم انجام گرفته ولی اشکال کار کجاست؟ مسأله این است که در مبحث کتابخانه دیجیتال تمام فعالیت ها پراکنده است و سازمانی که متولی این امر باشد نداریم. مرز کتابخانه های دیجیتالی هنوز مشخص نیست در نتیجه تحلیل و تفسیرها در مورد آن زیاد است. و این یک آسیب است که ببینیم کتابخانه دیجیتال کجاست؟

وضعیت نرم افزارهای کتابخانه دیجیتال در کشور ما وضعیت دوگانه ای است

محسن حاجی زین العابدینی گفت: نبود مصداق مشخص، نبود متولی مشخص و هزینه های زیاد راه اندازی کتابخانه ها سبب شده که منابع چاپی را تبدیل به دیجیتال کنیم. مسأله دیگر مالکیت معنوی است که در زمینه کتاب ها بخصوص کتب فارسی مشکل داریم.

وی درباره کاربران کتابخانه دیجیتال گفت: باید کاربران پیشرفته و نیازهای سطح بالا وجود داشته باشند. همچنین وقتی بحث نظری و عملی مناسبی در مورد کتابخانه دیجیتال نداشته باشیم درنتیجه نرم افزارها قابلیت خاص خود را نخواهند داشت و به خطا خواهند رفت. وضعیت نرم افزارهای کتابخانه دیجیتال در کشور ما وضعیت دوگانه ای است: در بعد سازماندهی اطلاعات خوب عمل کرده اند اما در بعد محتوا هنوز راه درازی را در پیش داریم.

امکانات پروژه حافظه رقومی ملی حرم برای یک کتابخانه دیجیتال جوابگو نیست

دکتر صمیعی گفت: از سال 79- 80 بحث کتابخانه دیجیتالی و اینکه کتابخانه ملی به عنوان یک کتابخانه دیجیتال مطرح شود وجود داشت. ما مدت زمان زیادی است که شروع به ایجاد کتابخانه دیجیتال کرده ایم ولی کتابخانه دیجیتالی را سراغ نداریم که به کاربران سرویس دهد. در پروژه حافظه رقومی ملی حرم امکاناتی را برای ایجاد یک کتابخانه دیجیتال در نظر گرفتیم ولی جوابگو نیست.

وی افزود: در ساخت مجموعه های دیجیتالی در کتابخانه ملی تعداد بسیار زیادی نسخ خطی و نشریات قدیم را اسکن کرده بودند که فایده نداشت که بعدها گم شده بود، و دربرخی موارد این نسخ دیجیتالی امکانات بازیابی را بررسی نکرده بودند.

صمیعی گفت: خط مشی خاصی برای حفاظت تدوین نشده است. و همینطور در بخش پردازش و سازماندهی، ما هنوز در سازماندهی منابع کتابی مشکل داریم پس چگونه می توانیم وارد MODS شویم.

وی تصریح کرد: در بعد آموزش و فرهنگ سازی نیز باید تلاش هایی صورت گیرد، باید فرهنگ سازی شود که کتابخانه دیجیتالی به چه دردی می خورد. کتابخانه کنگره امریکا از 1990 الی 94 و قبلش مطالعاتی مقدماتی را شروع کرده و به صورت پروژه American Memory مطرح کرده و در مدارس آزمایش کرده و سپس در کتابخانه کنگره کم کم شروع به کار کرده است. کتابخانه ملی استرالیا از سال 2000 شروع به کار کرده و کم کم شی دیجیتال اضافه کرده است و اینطور نبوده که به یکباره منابع را دیجیتال سازی کند. کتابخانه BL از 1990 شروع به مطالعه کرده و الان ادعا کرده می توان تمام منابع را دربربگیرد. ما کشورهای در حال توسعه وقتی چیزی با عنوان کتابخانه دیجیتال مطرح می کنیم سریعا وارد عمل می شویم.

علیپور حافظی گفت: مسئولان و کتابداران همواره این ترس را دارند که موقعیت شغلی شان به خطر بیافتد. ما از قابلیت های موزه دیجیتال استفاده نمی کنیم. نرم افزارهای حوزه کتابخانه دیجیتال ما که مورد استفاده قرار می گیرند مجبورند هم محیطی سنتی را حمایت کنند و هم محیط دیجیتال را.

وی تصریح کرد: ما هنوز در کشورمان کتابخانه دیجیتال به معنای واقعی کتابخانه دیجیتال نداریم ولی این به این معنانیست که مسیر را اشتباه می رویم، ما درست می رویم ولی سرعت حرکتمان پایین است.

دکتر علیپور حافظی در ادامه پرسید: ما چه راهکارهایی باید پیشنهاد کنیم که درک کتابداران و مسئولین را نسبت به کتابخانه دیجیتال تغییر دهیم.

نوروزی گفت: ما باید به تجربه کشورها توجه کنیم و از آنها استفاده کنیم. اگر کتابخانه دیجیتالی را 4 ضلع مختلف برایش لحاظ کنیم عبارت می شود از: نیروهای متخصص، فناوری، مخاطبان، مجموعه سازی.

محسن حاجی زین العابدینی معضلات کتابخانه دیجیتال را بیان کرد و گفت: همیشه هم کتابخانه دیجیتال خوب نیست. اینکه چه زمانی باید به سراغ کتابخانه  دیجیتال برویم، مهم است. ما باید به نیاز نگاه کنیم. کتابخانه BL( کتابخانه بریتانیا) امروزه دنیا را از لحاظ اطلاعاتی تغذیه می کند و بیش از 50 میلیون رکورد اطلاعاتی دارد. اما هنوز هم اطلاعات را روی کاغذ نگهداری می کند و زمانی که فردی تقاضای اطلاعات کند همان را به صورت دیجیتالی کرده و برای فرد ارسال می کند چون متناسب با زمان نیاز به تغییر ندارد ولی اگر روی محیط دیجیتال نگهداری می کرد 5 سال یکبار بایستی نوع منبع را تغییر می داد.

وی افزود: نکته دیگر بحث مخاطب است. کتابخانه دیجیتالی برای کارهای پژوهشی خیلی خوب است اما برای کتابخانه های معمولی اصلا گزینه خوبی نیست. کتابخانه دیجیتال نسخه ای برای همه نیست. بنده مطلبی را در خبرنامه انجمن نوشته ام با عنوان" کتابخانه های نادیجیتال " که توصیه می کنم آنرا مطالعه فرمایید. پژوهش هایی در مورد کتابخانه دیجیتال انجام شده ولی با این حال  در انتها شک داریم که درست هست یا نه.

حاجی زین العابدینی شاخص های کتابخانه های دیجیتال را منابع تمام متن، دسترسی مطمئن و پایدار، قالب منابع ارائه شده، جستجو و بازیابی، منابع چاپی درکناردیجیتالی، کاربران، مجموعه سازی، نیروی متخصص، میانکنش پذیری ( با سیستم های مجاور چگونه ارتباط برقرارمی کند.)، سازماندهی اطلاعات، مالکیت معنوی، خدمات دانست و گفت: ما اگر در کشورمان بهترین کتابخانه دیجیتال باشیم بازهم با سرعت اینترنتی و فیلتری شدن، بهترین کتابخانه دیجیتال با این امکانات محکوم است.

باید یک نهاد مسئول دقیق در زمینه سیاستگذاری کتابخانه دیجیتالی داشته باشیم

وی تصریح کرد: ما باید یک نهاد مسئول دقیق در زمینه سیاستگذاری کتابخانه دیجیتالی داشته باشیم تا حوزه نابسامان را سامان دهد. یک متولی دقیق می باید درکشور وجود داشته باشد و کتابخانه های دیجیتالی را ارزیابی کند که این وضعیت مناسب هست یا نیست.

صمیعی گفت: با توجه به تجربه من در پروژه حرم متمرکز سازی در فرآیند های مختلف کتابخانه دیجیتال بهتر است و متولی فعالیت های مربوط به استانداردهای فراداده ای با کتابخانه ملی و همکاری دیگر سازمان ها باشد تا استانداردهای کتابخانه دیجیتالی را بومی سازی کنیم.

می توانیم انجمن یا فدراسیون کتابخانه های دیجیتال را داشته باشیم.

وی افزود: بهتر است در دفتر تدوین استانداردهای کنگره عضویت داشته باشیم  که اکثر کتابخانه های دیجیتال که کار دیجیتال سازی را شروع کرده اند عضو آن هستند ولی ما عضو نیستیم و بهتر است این عضویت را داشته باشیم. دردنیا فدراسیون کتابخانه دیجیتال داریم که متولی اولیه کتابخانه دیجتال که درجهان صورت می گیرد بوده ولی سؤال این است که از کجای ایران عضو باید شد؟ ما می توانیم انجمن یا فدراسیون کتابخانه های دیجیتال را داشته باشیم. کنسرسیوم محتوای ملی دیجیتال که ما خروجی از اینها ندیده ایم و سازمان هایی که عضو این کنسرسیوم هستند آیا می توانند متولی این امر باشند.

باید خط مشی ها را برای مجموعه سازی دیجیتال تدوین کنیم و فرآیندهای مختلف کتابخانه دیجیتال را به کتابداران آموزش دهیم.

صمیعی گفت: در کتابخانه ملی نرم افزار پاپیروس اجرا شد که قرار بود مانند رسا در کتابخانه دیجیتال اجرا شود. ولی الان قابلیت این کار را ندارد به خاطر اینکه تیمی که روی آن کار کرده اند تیمی متخصص نبوده اند ما نیاز به سازمانی داریم که نرم افزار کتابخانه دیجیتال در آنجا ایجاد شود. ما باید خط مشی ها را برای مجموعه سازی دیجیتال تدوین کنیم و فرآیندهای مختلف کتابخانه دیجیتال را به کتابداران آموزش دهیم.

وی تصریح کرد: مدیران کتابخانه ها اکثر جاها غیرمتخصص اند و کار ما کتابداران است که آموزش دهیم. باید فرهنگ سازی کنیم تا متناسب با تکنولوژی های جدید پیش روند (کتابداران را آموزش دهیم.) باید دانش تخصصی خود را در حوزه های مختلف دیجیتالی متناسب با زیرساخت ها کنیم. و باید سعی کنیم با گروه های دیگر در کتابخانه های دیجیتالی همکاری و مشارکت کنیم.

نشست «آسیب شناسی پروژه های کتابخانه دیجیتالی در ایران» که از ساعت 14 روز پنجشنبه 21 اردیبهشت 1391 آغاز شده بود در ساعت 15:30 به پایان رسید.

نشستهای کارنامه نشر سرای اهل قلم بيست ‌و پنجمين نمايشگاه بين ‌المللي كتاب تهران در مصلی امام خمینی (ره)، شبستان اصلي، نيم طبقه دوم، انتهاي سالن ناشران خارجي، سراي كارنامه نشر برگزار می شوند و شرکت در آن برای عموم علاقه‌مندان آزاد است.

گزارش: مهدیه میرحسینی