به گزارش لیزنا، نشست  «نقش هاي جديد كتابداران در فضاي وب» با حضور دکتر حمیدرضا رادفر (رئیس کتابخانه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، ملیحه درخوش (سرپرست بخش فهرستنویسی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران)، مریم پاکدامن (کتابدار مرجع پژوهشگاه مؤسسه زلزله شناسی)، عباس رجبی (مدیر بخش اطلاع رسانی دانشگاه امام صادق (ع)) و دکتر امیررضا اصنافی (عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی) روز جمعه 22 اردیبهشت 1391 در کارنامه نشر سرای اهل قلم بیست و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب  برگزار شد.

عباس رجبی در ابتدای نشست گفت: منابع و ابزارهايي كه براي اشاعه اطلاعات در گذشته وجود داشتند به صورت مكتوب و چاپي بودند، با حضور وب، ابزارها به سمت ديجيتالي شدن حركت كردند و در وب 2 كاربران امكان نشر و تعامل در اين فضا را داشتند. اين فضا امكاناتي چون كتابداران مرجع مجازي، مجموعه سازی منابع وبی، سازماندهي نوين اطلاعات و ... را به كاربران ارائه كرد. اما لازم است براي ارائه خدمات توسط كتابداران به كتابداران آموزش‌ داد.

دکتر حمیدرضا رادفر بیان کرد: در حوزه مجموعه سازی حضور وب نقش کتابداران را بیشتر کرده است و در زمینه وب و توسعه مجموعه دو منظر و دو دیدگاه را می توان بررسی کرد: «دیدگاه وظیفه محور» و «دیدگاه توانایی محور»

وی در ادامه گفت: مجموعه ‌سازي با نيازسنجي از كاربران شروع مي ‌شود و بسته به نوع نیاز، باید شروع به تهیه منابع کنیم چه منابع وبی و چه منابع دیجیتالی. کتابخانه مجازی وقتی مفهوم دارد که در محیط وب قرار می گیرد و برای نیاز سنجی در محیط دیجیتالی راههای مختلفی وجود دارد. ارتباط با کاربران در محیط وب از طریق چت، بلاگ ها، شبکه های اجتماعی می باشد که می توانند در بحث نیاز سنجی اطلاعات به کاربر کمک کنند، راه دیگر برای نیاز سنجی پرورش محیط است یعنی بدانیم در چه محیطی در سازمان هستند. راه دیگر نیازسنجی بررسی جستجوها و لاگهای کاربران است.

رادفر گفت: بعد از نیاز سنجی، انتخاب و ارزیابی منابع مهم است. در مجموعه سازی منابع دیجیتالی انتخاب مرحله مهمی است و به علت زیاد بودن منابع، انتخاب دشوار است.پس از آن تصمیم نهایی انتخاب است که مرحله مهمی در مجموعه سازی منابع دیجیتالی محسوب می شود.

وی افزود: در فراهم آوری منابع دیجیتالی باید حق مؤلف و کپی رایت را رعایت کرد. کتابدار باید به بحث فراهم آوری منابع رایگان در وب توجه کند؛ یعنی تشخیص دهد منابع رایگان در وب تا چه اندازه از لحاظ محتوایی مهم و قابل استفاده هستند.

دکتر رادفر گفت: ارزيابي مجموعه پس از تشكيل كتابخانه ديجيتال توسط كتابدار بايد انجام شود و كتابدار بايد مهارت وجين كردن منابع الكترونيكي را داشته باشد. گاهي فايل ‌هاي منابع الكترونيكي فرمت‌هاي كهنه داشته يا موضوع هاي آن به روز نيستند که باید این فایل‌ ها توسط کتابدار وجین شوند.

وی تأکید کرد: یکی از نقش هایی که در محیط وب برای کتابداران پررنگ تر می شود و روی آن حساس تر هستند بحث حق مؤلف است و منابع دیجیتالی به راحتی نمی توانند روی وب قرار گرفته و دانلود شوند. حق مؤلف یک قانون تعادلی است و باید بین حق عموم مردم و حق صاحبان اثر تعادل وجود داشته باشد. فرهنگ سازی در حوزه رعایت حق مولف مهم است.

رادفر گفت: یک کتابدار با توانایی هایی که دارد خیلی خوب می تواند یک مجموعه دیجیتالی خوب را وارد وب کند. وب 2 و وب اجتماعی این امکان را در اختیار ما قرار می دهد. کتابداران گزینشگران، کاشفان و ارزیابهای خوبی هستند چرا که معیارها را می شناسند.

رجبی در ادامه گفت: وب 2 فرصت های خوبی برای کتابداران به وجود آورده است و امکان گزینشی کردن عمل کردن را به وجود آورده است و در صورت اشتباه ضرر مالی برای سازمان و کاربر وجود دارد. همچنین در کنار امکانات مختلف، بحث سازماندهی منابع در وب پیش آمد.

سپس درخوش گفت: کتابداران در ابتدا منابع چاپی را در اختیار داشتند و علاوه بر قواعد انگلوامریکن، ISBD را هم یاد می گرفتند و با یک دید تخصصی به تشخیص موضوع منبع چاپی پرداخته و سازماندهی را انجام می دادند. با ورود رایانه، کتابداران با فراداده هایی مانند مارک رو به رو شدند. البته تشخیص ورود اطلاعات هم بحثی است که در حوزه کتابداری است و کتابداران برای ایفای نقش خود وارد محیط وب شدند و لازم است دانش کامپیوتری خودشان را بالا ببرند. کتابداران باید فهرست نویسی قبلی خود را با دانش کامپیوتری جدید تلفیق کنند.

وی افزود: ابتدا کتابداران برای سازماندهی منابع از نمایه سازی موضوعی و راهنماهای موضوعی استفاده کردند در صورتی که راهنماهای موضوعی معمولا update نبودند. در رابطه با فراداده ها می توان به فراداده های مارک در نرم افزارها اشاره کرد. کتابداران فراداده ای، نقش جدید کتابداران در حوزه سازماندهی منابع وبی است. این کتابدار است که باید بتواند از قواعد انگلوامریکن استفاده کند و تواناییهای مارک را بشناسد. علاوه براین بتواند از الگوهای انتزاعی و مفهومی، الگوهای FRBR و خانواده   FRBRاستفاده کند و نوع موجودیت و رابطه ها را تشخیص دهد و بعد از آن باید بتواند از قواعد سازماندهی جدید مانند RDA که مخصوص منابع دیجیتالی هست استفاه کند.

درخوش ادامه داد: کتابدار فراداده ای باید زبان های نشانه گذاری XML,HTML را بداند. فراداده های جدید بر اساس XML فراداده هایی در محیط وب هستند و در بسیاری از کتابخانه ها استفاده می شوند. کتابدار فراداه ای باید نیم نگاهی به آینده داشته باشند و با وب معنایی آشنا باشند و حتی ساختار RDF را بشناسد و در توصیف منابع از آنها استفاده کند. یکی از مسائل مهم  برای کتابداران فراداده ای به عنوان عضوی از تیم فهرستنویسی، داشتن روحیه کار تیمی در کنار فهرستنویسان و متخصصان کامپیوتر است. همچنین کتابدار فراداده ای باید آماده تغییرات روزآمد در طرحهای فراداده ای و بسترهای اطلاعاتی و به تبع آن قواعد سازماندهی باشد.

در ادامه رجبی گفت: وب 2 ابزارهای مختلفی را در اختیار کتابداران قرار داده است مانند پادکست ها، ویکی ها، برچسب ها ،RSS و... که با توجه به این ابزارها و امکانات، امکان تعامل وب با کاربران بهتر شد. وب 2 امکان اجتماعی کردن اینترنت را برای همه افراد به وجود آورده است. کتابدار در فضای وب می تواند یک کاربر باشد و یا برای کاربران کار انجام دهد. حال باید دید که اگر کتابداران اگر دانش خود را به روز کنند و نوآوریهای جدید داشته باشند و آنها را به کاربران آموزش دهند، وب 2 باز هم یک تهدید است یا خیر؟

پاکدامن در پاسخ به سوال آیا وب 2 برای کتابداران تهدید است یا نه؟گفت: کتابداران اگر قابلیت های وب را بشناسند خیلی خوب می توانند بر موج وب سوار شوند و مخاطب را به ویکی ها، وبلاگ ها و کتابخانه ها بکشند و از این جهت است که دنیای کتابخانه ها متحول شده و در چارچوب نیستند. کتابداران توانسته اند نقش خود را پررنگ کنند و سرمایه های خیلی خوبی را برای کتابخانه ها ذخیره کنند و کتابدار می تواند در هزینه های سازمان صرفه جویی کند البته در ایران هنوز جای کار هست.

وی افزود :وب 2 از آنجایی که معادل کلمه تعامل است ( بویژه نقشی که در فهرستنویسی و مجموعه سازی داشته است) هر قدر در سایر حوزه ها تاثیر گذاشته باشد نقشش در بخش مرجع دو چندان است.

پاکدامن گفت: یکسال است که در کتابخانه موسسه زلزله شناسی از برنامه ask a librarian که با ایده اصلی آقای زره ساز از کتابخانه آستان قدس، معرفی شد، استفاده می کنیم. از این برنامه هم کتابداران و هم کاربران استقبال کرده اند اما دیدگاه مدیران هم بسیار مهم است.

دکتر اصنافی در ادامه اظهار کرد: سالهاست که کتابداران از فناوری وب استفاده می کنند؛ چه در زمان استفاده از برگه دان (کاربرگه) و چه اکنون که از فناوری های نوین در کتابخانه ها استفاده می شود و اگر ما کتابداری رابه سه دوره تقسیم کنیم: دوره قبل از دیویی ،دوره دیویی و دوره بعد از دیویی؛ می بینیم در هر دوره درکتابخانه تغییرات بوجود آمده و این نشان می دهد که روحیه کتابخانه ها با یکنواختی همراه نیست.

به طور کلی کتابداران را به 3 دسته تقسیم می کنند :1) کتابداران بی انگیزه 2) کتابداران نیمه آگاه 3) کتابداران آگاه. قضیه دیگر این است که چطور از وب استفاده کنیم تا بهتر بهره ببریم، زمانی که عملا روی این موضوع کار شود. در سال 84 ما در ایران 20 وبلاگ کتابداری داشتیم. از طرفی بحث های نظری هم شروع شد و در سال 86 اولین پادکست کتابداری مطرح شد. باید دید که چند درصد از کتابداران از این فعالیتها استفاده کرده اند. باید بتوانیم محدودیتهای فیزیکی را به فرصت تبدیل کنیم. تجربه ای که با آقای رجبی در یکی از کلاسهای مرجع در یکی از دانشگاهها انجام دادیم بر این نکته صحه می گذارد. در دوره کارشناسی و در درس مرجع به دلیل عدم وجود منابع مرجع، برای ارائه دروس از اینترنت استفاده شد و در تعاملی با دانشگاههای مختلف از جمله مرکز اطلاع رسانی دانشگاه امام صادق خواسته شد که در مورد مبحثی مانند واژه نامه ها توضیح داده شود و بدین ترتیب از یکی از امکانات وب در آموزش استفاده کردیم.

دراکر می گوید: در انجام کار باید تعامل داشته باشیم و ارتباطات را گسترده تر کنیم و از information و communication با هم استفاده کنیم.

دکتر رادفر گفت: نقش های جدید را به واسطه توانمندی های وب بیشتر تقویت کنیم و بدانیم که ما می توانیم از این تکنولوژی ها و فناوری ها استفاده کنیم و این ها مستلزم تغییر نگرش، دیدگاهها ، باور های جدید و تفکرات جدید است.

ملیحه درخوش گفت: مسأله آموزش باید در نظر گرفته شود تا کتابداران بتوانند نقش خود را ایفا کنند و یکی از مشکلات در ایران عدم وجود گروههای تخصصی در حوزه سازماندهی نوین در دانشگاهها و دروس بصورت واحدهای آموزشی است که در حال حاضر این مباحث را در برنمی گیرد و باید کار جدی روی این قضیه انجام شود و سازماندهی اطلاعات به سمت سازماندهی اطلاعات وبی پیش رود. در رابطه با پایان نامه های موجود در ایران یک تهدید وجود دارد و آن اینکه یک سازمان مرجع تخصصی برای تایید پایان نامه ها در این حوزه وجود ندارد در حالی که کاری که انجمن کتابداری استرالیا انجام داده است این است که هر پایان نامه ای که در حوزه روشهای نوین سازماندهی پیشنهاد می شود، توسط انجمن کتابداران استرالیا تایید شده و سپس به گروه آموزشی دانشگاه برای تایید نهایی بازگردانده می شود. مسأله اساسی در بعضی از پایان نامه ها این است که به علت عدم وجود دانش تخصصی، دارای اشتباهاتی است که منجر به نتایج اشتباه می شود. به همین دلیل باید هم در آموزش و هم در پژوهش اقداماتی اساسی انجام گیرد.

پاکدامن در ادامه گفت: عدم آموزش مناسب، عدم وجود منابع مکتوب خوب و نیز تکنولوژی هراسی، عدم وجود امکانات مناسب برای استفاده در محیط وب از عوامل مهم در عدم استفاده از امکانات وب است. عشق به کمک رسانی در کتابخانه ها حلال مشکلات موجود خواهد بود و پیشنهاد می کنم دستگاههای آموزشی ، دانشگاهها و اساتید به این سمت بروند و نسل کتابداران تحت وبی را تربیت کنند و انجمن های کتابداری آموزش های خوبی را به کتابداران دهند تا از خدمات استفاده و بهره گیری کنند.

دکتر اصنافی گفت: به استقبال تغییر بروید قبل از اینکه مجبور باشید تغییر کنید.

نشست «نقش هاي جديد كتابداران در فضاي وب» که از ساعت 16 روز جمعه 22 اردیبهشت 1391 آغاز شده بود در ساعت 18 با پرسش و پاسخ به پایان رسید.

گزارش: فاطمه محمودی