سایه‌ی شبه علم بر بستر کتابخانه های عمومی

(لیزنا: گاهی دور/گاهی نزدیک 276 ) : مریم مقدمی، دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تهران: Pseudoscience یا شبه علم به تعبیر مانسون ژوسف به ادّعاها، باورها، یا کارهایی گفته می‌شود که به‌غلط با عنوان علم ارائه می‌شوند، ولی بر پایه روش علمی نیستند.  دیکشنری اکسفورد نیز شبه‌علم را عقایدی تعریف میکند  که خود را به جای علم معرفی می‌کنند، در حالی که معیارهای کافی برای علم واقعی بودن را ندارند. تلاش های فراوانی برای ارزیابی این دو پدیده و تفکیک انها از علم صورت گرفته است که یکی از عام ترین انها نظریه ابطال پذیر کارل پوپر میباشد به نظر وی گزاره‌های شبه‌علمی معمولاً ابطال‌ناپذیر هستند. در حالی که مدعاهای علمی ابطال‌پذیرند. یکی از معروف ترین پدیده های شبه علمی    باور به ربط بین وقوع زلزله و هارپ میباشد. برنامه پژوهشی یونوسفر فعال با فرکانس بالا ( High Frequency Active Auroral Research Program) معروف به هارپ یک پروژه پژوهشی است که در سال ۱۹۹۳ برای بررسی و پژوهش درباره لایه یونوسفر با استفاده از امواج رادیویی ELF/ULF/VLF تأسیس شده‌است. این تأسیسات مشترکاً توسط نیروی هوایی آمریکا، نیروی دریایی آمریکا، دانشگاه آلاسکا در فیربنکس، و نزدیک به ۱۵ دانشگاه آمریکایی دیگر اداره و استفاده می‌شود. شرکت سازنده این تأسیسات، شرکت BAE Advanced Technologies است) BAE SYSTEMS North America,2010 (هارپ در دوران جنگ سرد با این هدف راه‌اندازی شد که روش‌هایی را برای ارتباط با زیردریاییهای مجهز به سلاح اتمی کشف کند. این زیردریایی‌ها در آن زمان اهمیت استراتژیکی فراوانی داشتند چرا که اصل «تضمین نابودی متقابل» در جنگ اتمی را محقق می‌ساختند. اما این پروژه حتی از قبل از ساخت خود با شایعات فراوانی در مورد هدف و کاربردهای آن گره خورده‌است. تئوری‌های توطئه گوناگونی در مورد آن مطرح شده و از انتشار پرتوهای مرگ تا کنترل ذهن به آن نسبت داده شده‌است. تکمیل هارپ حدود دو دهه طول کشیده و ۲۵۰ میلیون دلار هزینه‌های ساخت و عملیاتی آن بوده‌است(وینبرگر،2008 ).

شبه علم را میتوان نقطه مقابل علم قلمداد کرد چرا که هیچ پیشینه تجربی برای ان وجود ندارد. گزارشهای مختلف در پایگاه های اینترنتی  گواه ان است که در ایران موضوعاتی هماهنند قانون جذب، چاکراهای بدن، شخصیت شناسی بر اساس ماه تولد، در اختیار داشتن نیروهای ماورایی و طالع بینی از روی موقعیت ماه و ستارگانف انرژی درمانی و گاه طب سوزنی و طب سنتی را می توان از رایج ترین موارد شبه علم به شمار اورد. نمونه های دیگری از ان که شاید در نگاه ابتدایی علمی به نظر برسند نیز در منابع گوناگون ذکر شده است. از جمله ارتباط برجستگی های ظاهری جمجمه به شخصیت افراد. که طبق گزارشات تدوین شده مستند سازمان بهداشت جهانی این پدیده با روش علمی قابل توجیه نیست. روش علمی شامل سلسله مراحل مدون از مشاهده و طرح سوال تا جمع اوری اطلاعات و فرضیه سازی طراحی و انجام ازمایشات تحلیل داده ها و نتیجه گیری میباشد. مهم ترین وجه تمایز میان علم و شبه علم بازازمایی یا ازمون مجدد جهت تعیین صحت نتایج در هر بار ازمون است. مسلما طبق گفته های قبلی مواردی مانند عرفان کوانتوم، یوفوها، انرژی درمانی، خواص مختلف سنگ ها، تاریک شدن جهان در دوره ای از زمان، دستبندهای مغناطیسی و غیره از اجرای شاخص بازازمایی عاجزند.

نقش کتابخانه های عمومی در مقابله با شبه علم یا علم نما

کتابخانه های عمومی نهادهایی برخاسته در دل اجتماع هستند که با مخاطبین زیادی با تنوع دیدگاه های مختلف سر و کار دارند. روزانه کاربران مختلفی از اقشار مختلف اجتماع درخواستهای متنوعی از کتابخانه خود دارند. با نگاهی به سامانه امانت کتاب در پاایان روزکاری فهرستی از درخواستهای کاربران قابل استخراج است. کتابهایی در حوزه های مختلف روانشناسی، ادبی، علوم هنری و کاربردی. باید توجه کرد کتابخانه های عمومی به عنوان محلی برای مدیریت اطلاعات بایستی در انتخاب منابع دقت کافی داشته باشد تا در گزینش این منابع دچار خطا نگردند. در این میان جهت سیاست گذاری در حوزه مجموعه سازی  در کتابخانه های عمومی نگاه به دو رویکرد بسیار مهم است: توجه به خیل عظیم علایق کاربران و ورود منابعی که نشان از علم نما بودن دارند در حالیکه فاقد ارزش علمی میباشند و صرفا جهت سرگرمی و گذران اوقات فراغت به امانت برده میشوند و گاها دیده می شود مخاطب این نوع منابع بسیار زیاد است. در دیدگاه مقابل ان ارزشیابی منابع ورودی به کتابخانه و تفکیک منابع جهت سوق دادن کاربران به دنیای علمی و ترویج منابع اطلاعاتی معتبر و در نتیجه گسترش فرهنگ تصمیم گیری مبتنی بر شواهد در میان مردم.

بی شک تفکیک این دو دسته از هم دشوار و گاها غیر ممکن است. شوربختانه گاها دیده می شود مردم در تصمیم گیریهای خود بر این منابع غیر مستند(علمی) تکیه کرده و در زندگی روزانه نیازهای اطلاعاتی خود را از انها کسب میکنند. لذا این بر عهده کتابخانه، کتابدار و نوع ان به جامعه میباشد که در مجموعه گستری تفکر و نگرشی را پیاده سازد تا اثرگذاری منابع امانتی در جامعه منجر به ارتقای ان جامعه، کاهش هزینه ها، جلوگیری از اسیب به محیط زیست، افزایش کیفیت زندگی و کاهش خطرات بیماریها و اسیب های تهدید کننده شود.

منابع

BAE SYSTEMS North America: News and Information, 2010. Available at: https://www.baesystems.com/en/news-releases.

 Weinberger, sharon .2008. Atmospheric physics: Heating up the heavens.  Nature ,volume 452, pages930–932