داخلی
»گاهی دور، گاهی نزدیک
(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 281): مهدی لطفی پناه؛ مدیر اداره اطلاع رسانی و کتابخانه تخصصی پژوهشگاه رویان: «علم سنجی[1]» علمی است که به ارزیابی میزان موفقیت یک مقاله علمی می پردازد و شاخص های کمّی[2] هستند که آن را توصیف می کنند؛ برای بیان مقدار تأثیر[3] یک نویسنده، شاخص های متعددی همچون تعداد استنادهایی که اثر منتشر شده دریافت کرده، تعداد انتشارات یک نویسنده یا نشریه ای که مقاله در آن منتشر شده است استفاده می شوند و همواره در دسترس هستند. همه شاخص های حوزه علم سنجی دارای جوانب مثبت و منفی هستند که از میان شاخص های موجود، «شاخص ایچ»[4] محبوب ترین آنها است.
جدول زیر شاخص های علم سنجی متداولی را نشان می دهد که معمولاً برای توصیف تأثیر پژوهشگران در نشریات معتبر و داوری شده[5] مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ در این جدول نوع استفاده شاخص ها و جوانب مثبت و منفی آنها (مزایا و معایب) بیان می شود:
|
شاخص علم سنجی |
هدف |
مزایا |
معایب |
|
H-Index |
نشان دهنده تعداد مقالات و تعداد استنادات به هر مقاله است. |
1. محبوب ترین شاخص است. 2. از یک فرمول ساده برای محاسبه استفاده می شود. |
تأثیر یک پژوهشگر به تعداد خاصی از استنادها بستگی دارد. |
|
i10-Index |
نشان دهنده مقالاتی است که حداقل 10 بار به آنها استناد شده است. |
محاسبه آن بسیار ساده است. |
مقالاتی که کمتر از 10 استناد دارند را برای محاسبه در نظر نمی گیرد. |
|
Page-Rank Index |
از الگوریتم رتبه صفحه استفاده می کند. به صورت درصدی بیان می شود. |
نسبت به دیگر شاخص ها، منصفانه تر و نیرومند تر عمل می کند. |
محاسبه آن دشوار است. |
|
g-Index |
استنادات را به ترتیب نزولی در نظر می گیرد. به مقالاتی که بیشتر مورد استناد قرار می گیرد وزن بیشتری داده می شود. |
محاسبه آن بسیار ساده است. |
بیشترین تعداد استناد را برای یک مقاله در نظر می گیرد. |
در سال 2005 میلادی، شاخص «ایچ ایندکس» توسط جورج هیرش[6] به عنوان ابزاری برای بیان سهم تأثیر علمی پژوهشگران معرفی شد. «ایچ ایندکس» تأثیر یک پژوهشگر بر اساس استنادات و تعداد مقالاتی است که توسط دیگر پژوهشگران نقل قول شده (استناد) شده است. این شاخص انواع گوناگونی دارد؛ شاخص«ایچ پنج ایندکس»[7] میانگین شاخص ایچ برای مقالات منتشر شده در 5 سال گذشته است؛ شاخص متوسط ایچ، تعداد متوسط استنادات به تعداد خاص استنادات است. مشکلات و مسائل خاصی در خصوص شاخص «ایچ ایندکس» وجود دارد؛ از جمله: سن نویسنده ( هر چقدر پژوهشگر قدیمی تر و در تحقیقات علمی درگیرتر، مقدار عدد ایچ ایندکس بیشتر) و حوزه تحقیقاتی پژوهشگر. همچنین چنانچه تعداد انتشارات زیاد باشد اما تعداد استنادهای مربوط به هر مقاله اندک باشد، عدد شاخص ایچ می تواند برای یک پژوهشگر کم باشد. استنادات دو نوع هستند: خود استنادی و استناد مستقل. استناد مستقل زمانی رخ می دهد که یک نویسنده غیر مرتبط اثر نویسنده دیگری را نقل قول می کند و خود استنادی زمانی رخ می دهد که یک نویسنده به مقالات خودش استناد کرده باشد؛ خود استنادی موجب سوگیری و افزایش شاخص کل ایچ می شود.
«گوگل اسکالر»[8] شاخصی را به نام «آی ده»[9] معرفی کرده است. این شاخص نشان دهنده مقالاتی است که حداقل ده بار به آنها استناد شده است؛ این روش، روش بسیار ساده ای برای بیان تأثیر یک پژوهشگر با در نظر گرفتن حداقل ده استناد برای یک مقاله خاص است.
سنانایاکه و همکارانش[10] شاخص «رتبه صفحه»[11] را معرفی کردند که از الگوریتم رتبه صفحه برای تحلیل تأثیر مقالات و تأثیر استنادات استفاده می کند؛ این الگوریتم برای هر انتشار یک «پیج رنک» اختصاص می دهد. بر خلاف سایر شاخص ها، شاخص «رتبه صفحه» بر اساس درصد بیان می شود. «شاخص جی»[12] یکی دیگر از شاخص های علم سنجی است که در سال 2006 میلادی توسط «لئو اگه»[13] معرفی شده است؛ این شاخص استنادهای مربوط به یک پژوهشگر را به صورت نزولی در نظر می گیرد. بر خلاف شاخص ایچ، تعداد مشخصی از استنادات به هر مقاله لازم است، چرا که این شاخص مقالات با بیشترین استنادات را در نظر می گیرد. معمولاً یک نگارش علمی دارای چندین نویسنده است که نویسنده اصلی که همان نویسنده اول یا نویسنده مکاتبه[14] است بسیار با اهمیت و مهم تلقی می شوند؛ هنگامی که مقاله ای توسط مقاله ای دیگر استناد می شود، معمولاً نام سه نویسنده اول یا شش نویسنده اول آن مقاله بر طبق دستورالعمل نشریه نقل کننده در منابع و مأخذ (کتابشناسی) نمایان می شود. «نویسنده نامناسب»[15] با عنوانی همچون نویسنده میهمان[16]، نویسنده افتخاری[17]و نویسنده شبح[18] شناخته می شوند که در فرایند تهیه مقاله مشارکتی نداشته اند و یا مشارکت آنها قابل بیان نیست؛ این موضوع کاملاً محرز شده است که 40 درصد نویسندگان مقالات علمی، از نوع «نویسندگان افتخاری» هستند و «نویسندگان شبح» 11 درصد نویسندگان را تشکیل می دهند. کمیته بین المللی سردبیران نشریات پزشکی[19] به طور آشکار به تعریف انواع نویسنده پرداخته است. نویسنده کسی تعریف می شود که به میزان قابل ملاحظه ای در طراحی و یا ساخت ایده و نگارش مقاله نقش دارد؛ این افراد شامل کسانی هستند که در جمع آوری داده ها، تجزیه و تحلیل داده ها، تفسیر اطلاعات، تهیه کار و یا اصلاح منتقدانه مقاله نقش داشته اند. از آنجایی که نویسندگان به توصیه ها و تعاریف کمیته بین المللی سردبیران نشریات پزشکی توجه نمی کنند، نویسندگان شبح یا نویسندگان افتخاری حتّی نسبت به نویسندگان اصلی و مکاتبه ای مقالات و با این روش، عدد شاخص علم سنجی بهتری کسب و اعتبار بیشتری دریافت می کنند.] این فرایند در برخی مراکز علمی به وضوح و از طریق بررسی قابل مشاهده است[. این در حالی است که نویسندگان شبح و افتخاری از فعالیت ها و قدرت های دیگری در سازمان و یا دانشگاه لذت می برند و متخصص ]یا مدیر سازمان[ هستند. تاکنون هیچ کدام از این شاخص ها راه حلی برای شناسایی و اعتبار نویسندگانی که واقعاً در تهیه و تولید مقالات علمی – تحقیقاتی نقش قابل توجهی داشته اند، پیدا نکرده اند.
به عنوان نتیجه گیری، هر شاخص علم سنجی مزایا و محدودیت های خاص خود را دارد. یک شاخص ایده آل، سهم و میزان همکاری نویسنده یا نویسندگان شرکت کننده در تهیه مقاله را بر اساس اظهارنامه ای معتبر که توسط نویسنده اصلی و یا مکاتبه ای ارائه می شود، تجزیه و تحلیل می کند؛ و بدین ترتیب است که نویسندگان اعتبار لازم را برای تلاش های انجام شده در نسخه خطی مقاله[20] کسب می کنند.
به اعتقاد نگارنده و پیرو مقاله ای که در اواخر دی ماه سال جاری در «لیزنا» با عنوان: «آغاز ترک الگوی آمریکایی توسط پژوهشگران، دانشمندان و دانشگاه ها» در ستون «گاهی دور و گاهی نزدیک» انتشار خواهد یافت، تعیین کیفیت مقالات علمی و تعیین سطح پژوهشگران، موضوعی بحث برانگیز برای دانشمندان بوده و است و هر یک از شاخص های علم سنجی مورد استفاده، نقاط ضعف غیر قابل چشم پوشی دارند که نمی توان در مورد بهره برداری از آنها بازبینی نکرد؛ همچنین نمی توان فقط یک شاخص را – تا زمان ایجاد یک راهکار اصولی- برای تعیین تکلیف کیفیت مقالات و پژوهشگران و یا پژوهشگاه ها و دانشگاه ها در نظر گرفت.
----------------------------------------
منبع:
Nasir, Abjihit S. ‘‘Scientometrics in Medical Journals: Indices, Their pros and Cons’’. Indian Journal of Anaesthesia. Nov 2019. Vol: 63, No: 11. P: 955-957. Doi: 10.4103/ija.IJA_435_19
Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6868667/
با تشکر