سید ابراهیم عمرانی، سردبیر لیزنا: تخریب و انهدام محیط زیست تبدیل به یکی از کابوسهای انسان معاصر و مرکز توجه علاقه مندان به تداوم حیاط موجودات در کره خاکی شده که انعکاس آن را در رسانه ها، دوره های آموزشی کوتاه مدت و بلند مدت، کنفرانسها و اجلاسهای ملی، منطقه ای و جهانی، و آگاهی رسانی ها و مبارزات گروهی در قالب تجمعهای مختلف و محاکمات و مدافعاتی که هراز چندی رخ می نمایند مشاهده می کنیم. هر گاه متخصصان علوم اطلاعات در کشورهای درحال توسعه در مسائل مرتبط با پایداری محیط زیست مشارکت می کنند؛ باید با نهایت خلاقیت و نوآوری به موضوع وارد شوند و از همه آموخته ها و تجربیات خود چه در محتوا (گردآوری و دسترسی دادن به اطلاعات) و شکل (استفاده از تجارب سواد اطلاعاتی) سود ببرند تا در مواردی چون پائین بودن سواد زیست محیطی، زیرساختهای ضعیف، بی توجهی و بی علاقگی سیاسی به آشکار شدن اطلاعات فجایع زیست محیطی، و برای رسیدن به اهدافی که در اینجا آن را سواد زیست محیطی خواهیم نامید به موفقیت برسند.
سواد زیست محیطی، سواد بوم شناختی، سواد سبز، و آموزش زیست محیطی عباراتی هستند که بطور معمول بجای یکدیگر بکار می روند، همانگونه که کتابداری سبز و اطلاعات سبز و اطلاعات زیست محیطی، حامل مفهومی نزدیک و پشتیبان آموزشهای سبز و در همین بافتار هستند. با اینهمه سواد زیست محیطی می تواند به عنوان هدف آموزش زیست محیطی نیز تلقی گردد. سواد زیست محیطی را چنین تعریف می کنند: "توانایی شناخت اینکه انتخابهای یک شخص چه تاثیری بر محیط زیست می گذارد؛ و شناسایی راه حلهایی که بیشترین پایداری را برای حل مشکل دارند، و توانایی عمل به شیوه هایی زیست محیطی دوستانه و مناسب برای آن راه حل".
اگر دقت کنید بخش سوم تعریف، فراگیر را به عمل می خواند و تأکیدی است بر اینکه دانستن کافی نیست، و حتی یافتن و ارائه راه حل هم کافی نیست و پس از این دو پای عمل به وسط می آید. عملی که بسیاری دولتهای جهان موافق آن نیستند. عدم علاقه مندی دولتها در جهان به راه حلهای زیست محیطی را می توانم به دو علت عمده و برخی دلایل ریز و درشت نسبت دهم، دو علتی که بیشتر خود می نمایانند، یکی ناتوانی دولتها در جلوگیری از فجایع زیست محیطی است که ناشی از اختلاف منافع در سطح جهانی بر سر مسائلی مثل کنترل گازهای گلخانه ای و امثال آن دارد، و دیگری تعارض با منافع سوداگرانی که از قدرت و پشتوانه سیاسی برخوردارند. طرفداران محیط زیست باید با جدیت ولی واقع بینانه به مبارزه برای نجات زمین انسانها، جانوران و گیاهان کمر همت ببندند و اگر توان اجرای چنین راه حلهایی در سطح ملی و منطقه ای و جهانی را به علت معضلات و مشکلات ناشی از عدم علاقه مندی سیاستمداران ندارند، می توانند از پروژه ها و حرکتهای کوچکتر آغاز نمایند. شما می توانید از خودتان و دوستانتان آغاز کنید تا زمانی که صدایتان آن قدر بلند باشد که به گوش مجلسیان و دولتمداران و مجریان صالح نیز برسد.
در همین قسمت باید توجه عزیزان را به این جلب کنم که کتابخانه سبز از موضوع بحث من خارج است. جنبش کتابخانه سبز بیشتر شامل کتابخانه هایی است که در تاسیسات و ساختمان خود از انرژیهای پاک استفاده می کنند و توصیه های زیست محیطی را بکار می بندند (http://escholarship.org/uc/item/39d3v236).
در بحث اطلاعات زیست محیطی، از مبارزه های زیست محیطی مجملی گفتم ولی قصد ندارم به تعریف سواد اطلاعاتی نیز بپردازم که رشته شما و حرفه شماست و همه آن را نیکو می شناسید، بنابراین تنها به تعریفی از سواد زیست محیطی بسنده می کنم : سواد اطلاعاتی توانایی فرد را برای غلبه بر افزونگی اطلاعات و شناخت اطلاعات غلط و بی ربط و کم ربط، و افزودن توان تصمیم گیری بر اساس اطلاعات را بالا می برد. بر همین اساس سواد زیست محیطی یکی از متعدد سواد هایی است که برای مدیریت محیط زندگی فرد بکار خواهد آمد.
در اینجا با تأکید بر بیطرفی کتابداران در آموزشهای سنتی و مدرن سواد اطلاعاتی از دیرباز تا کنون به نکاتی می پردازم که: در آموزش سواد زیست محیطی می توان بر آن انگشت گذاشت و از آنها برنامه کاری خوبی برای فعالیتی نوین و بین رشته ای در کتابخانه های عمومی تعریف کرد:
برجسته کردن مشکلات زیست محیطی شناخته شده
شناسایی "نقاط - داغ" و مکانهایی که خطر نزدیکتر و بیشتری تهدیدشان می کند و توجه بیشتر به آنها
بالا بردن آگاهیهای زیست محیطی عمومی
آگاهی رسانی به عموم، به مجریان و به ذینفعان
برگزاری مباحثات و مناظرات مختلف
برگزاری جلساتی برای ارائه گزارشات زیست محیطی
کمک به تعریف اهداف و مقاصد پایدار
دسترسی به اطلاعات زیست محیطی و آموزش فراگیران سواد زیست محیطی نقشی جدید برای کتابداران، در کنار متخصصان و دوستداران محیط زیست است. به علاوه کتابداران در زمینه هایی چون یافتن و تفسیر اطلاعات و دسترسی به اطلاعات، در کنار/ و به عنوان متخصصان فناوری اطلاعات، در کنار شرکای دیگری که همه آنها را مجموعا ماموران تغییر در برخورد عموم با محیط زیست می خوانیم (مانند رسانه ها و داوطلبان علاقه مند) ظاهر می شوند. متخصصان اطلاعات می توانند در تامین نیازهای اطلاعاتی و آموزشی محیط زیست پایدار ارتباط بیشتری با فعالان پایداری محیط زیست برقرار نمایند و نقش خود را بر اساس نیازهای مختلف زیست محیطی که در آن قرار دارند، بازنگری نمایند و از فضای کتابخانه به عنوان ستادی برای آموزشهای زیست محیطی استفاده نمایند.
یکی از بارزترین محیطهایی که می تواند به خط اول مبارزه با نابودی محیط زیست تبدیل شود کتابخانه های عمومی و از بعد آینده نگری کتابخانه های کودک است. این کتابخانه ها می توانند تبدیل به محیطی برای آموزش مهارتهای فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی و محلی برای همکاریهای گروههای علاقه مند باشند.
مشارکت کتابداران و متخصصان محیط زیست می تواند به تهیه درسنامه های ساده و برگزاری دوره های آموزشی از ابتدایی تا پیشرفته درجهت بالا بردن سواد زیست محیطی آحاد جامعه باشد. برگزاری دوره هایی مانند محله پایدار در شهرها، روستای پایدار در محیطهای روستایی و دوره های ساده ای مانند گردشگری پایدار و برنامه های سبک کوه پیمایی و طبیعت گردی پایدار برای دوستداران طبیعت در کتابخانه های عمومی، باعث شادابی کتابخانه های عمومی نیز خواهد گردید. این دوره ها می تواند با همکاری فدراسیونهای ورزشی مرتبط و انجمنهای تخصصی مرتبط برگزار گردند.
علاوه بر دوره های ساده و مفرح که می تواند همراه با تمرینهایی و رفتن به محله ها و روستاها و طبیعت توسط فراگیران و با همکاری انجمنها و فدراسیونها و با هزینه های حد اقلی صورت گیرد، می توان دوره های سطح میانی و پیشرفته هم در جهت بالا بردن سواد زیست محیطی و اطلاعات سبز طراحی و در کتابخانه های عمومی و بعضی کتابخانه های تخصصی مرتبط اجرا کرد. دوره هایی که مبتنی بر مسائل و مشکلات زیست محیطی بومی، ملی، منطقه ای و جهانی باشند. مشکلات مهم زیست محیطی جهان مانند گازهای گلخانه ای و تغییرات در آتمسفر زمین مانند گرم شدن زمین و تغییرات اقلیمی، و اشعه های جوی که موجب مشکلات سلامتی برای انسانها در نقاط مختلف زمین می شوند؛ مشکلات پراکندگی زیستی مانند گیاهان و جانوران رو به انقراض، و فرسایش زمین و خاک، بیابان زایی و از بین رفتن جنگلها (از 6 میلیارد هکتار به 4 میلیارد هکتار در مدتی حدود 50 سال در ایران)؛ مشکلات استفاده از سوختهای فسیلی و هسته ای و ترویج استفاده از انرژیهای پاک؛ نا ایمنی مواد غذایی و مسائل بهداشت و سلامتی؛ و مشکلات ناشی از سودجوئیهای دلالان شهری در توسعه شهرها به مناطق طبیعی و انهدام چنگلها و مراتع.
در کنار برگزاری دوره ها، برگزاری نمایشگاههای محدود، اعم از نمایشگاههای کتاب و نمایشگاههای تخصصی مرتبط می تواند کامل کننده برنامه های آموزشی اطلاعات سبز و سواد زیست محیطی باشد. کتابخانه های عمومی می توانند پا را از محیط کتابخانه ها فراتر نهاده و با همکاری آموزش و پرورش نواحی شهری و روستایی دوره های آموزشی ساده شده ای در همه موارد بالا برای دانش آموزان برگزار نمایند.
این قبیل آموزشها به تجربه موجب رونق مطالعه (کتاب و رسانه های دیگر) شده و در روی آوردن به مطالعه در حوزه های زیست محیطی و در ادامه آن، روی آوردن به مطالعه عمومی تاثیر گذار بوده اند. که البته به نحو بارزی به خلاقیت کتابداران در به وجود آوردن فضای آگاهی خواهی و استفاده اثربخش و کارا از فضای ایجاد شده بستگی دارد.
در اینجا قرار ندارم به طرحی وسیع برای ترویج اطلاعات سبز بپردازم، لیکن اصرار دارم که قبل از هر طرح، پیشنهاد، و حرکت اجرایی، لازم است آموزش سبز برای گروهی از کتابداران کتابخانه های عمومی که قرار است در چنین برنامه ای سهیم شوند برگزار گردد. با اینهمه در همین جا به موانع اجرایی چنین برنامه هایی اشاره می کنم:
- اصل طرح: خیلی از طرحها در همان ابتدای راه مثله می شوند. یک نفر با شنیدن سوژه ای تازه، و بدون سابقه در چنین تجربه هایی، ذوق زده می شود و تصمیم به نوشتن طرحی برای اجرا می گیرد و با این اندیشه که کاری پایان نامه ای و حتی درآمد مختصری برای خود ایجاد کند، چیزی را تحویل مجریان می دهد که از همان آغاز محکوم به شکست است. شکست این پروژه ها معمولا به نابودی سوژه می انجامد.
- کتابداران طرح: این افراد باید از بین داوطلبانی انتخاب شوند که حداقل آشنایی و علاقه مندی را با حوزه پایداری محیط زیست داشته باشند. دقت کنید که ما قصد نداریم با این کار اپیدمی تازه ای راه بیندازیم که همکارانی که حوصله شان سر رفته را مدتی سرگرم نمائیم، چنین دوستانی از این کار هم حوصله شان سر خواهد رفت. در مرحله اول کسانی که می خواهند مشارکت کنند از معتقدان جدی به حمایت از محیط زیست باید انتخاب شوند، کسانی که پس از یک دوره که برایشان حکم تنوع دارد، آنجا که باید، و به مراحل سخت کار نزدیک شده اند، خود را کنار بکشند، یا در گیر مسائل حاشیه ای شوند، و مهر شکستی بر تجربه ای که کشورهای متفاوتی در دنیا بارها و بارها آن را با پیروزی به جلو برده و آن را تبدیل به نهادی موثر در کشورشان کرده اند بشود. آموزش داوطلبانی که انگیزه دفاع از پایداری زیست محیطی را از پیش داشته اند، باعث تقویت خلاقیتها و در پیش گرفتن فرایندی پویا و همراه با آفرینش از سوی آنها خواهد شد.
- سازمانهای مجری: اگر سازمانی این قبیل طرحها را مناسب اهداف و ماموریتهای خود دید نیز باید دقت کند که طرح بد اجرا نشود، چون بد اجرا شدن بسیار فاجعه بارتر از اجرا نشدن است. چون در این مرز و بوم پرگهر در اجرا نشدن هنوز امیدواریهایی هست که با بد اجرا شدن، آن امیدها به پائینترین حد ممکن خواهد رسید.
من این پیشنهاد را به کتابداران کشوری می دهم که بیابانهای کشورشان در حال گسترش بوده، بخشی از جنگلها در حال نابودی هستند، دریاچه های و رودخانه های کشور در خطر کم آبی و خشکی قرار دارند، هوایی که تنفس می کنیم روز به روز آلوده تر می شود و ....
کتابخانه های عمومی به عنوان نهادی که در گستره ایران حضور دارند، می توانند در استفاده پایدار از محیط زیست نقش بسیار فعال و موثر داشته باشند. به امید حرکتی تازه از سوی کتابداران در تولید و اشاعه اطلاعات سبز.
عمرانی، ابراهیم. «کتابداری سبز و نقش کتابخانه های عمومی: سخنی درباره ارتقاء سواد زیست محیطی». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 65. 17 بهمن 1390.