داخلی
»مقاله های روز
ضرورت تجدیدنظر در برنامه‌های درسی علم اطلاعات و دانش شناسی (٣)
دکتر جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و موسس ISC در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار لیزنا گفت: در دو مصاحبه ای (لینک مصاحبه 1، لینک مصاحبه 2 ) که من با خبرگزاری لیزنا راجع به ضرورت تجدیدنظر در برنامه های درسی علم اطلاعات و دانش شناسی داشتم، بعضی از همکاران علیرغم وقوف به اهمیت این موضوع، نسبت به نحوه پذیرش دانشجو انتقاد داشتند. این همکاران، در گفتگو هایی که داشتیم، تحصیل در این رشته به ویژه در دوره کارشناسی را با مباحث جدید، برای دانشجویان ورودی که عمدتاً از رشته علوم انسانی هستند سخت دشوار می بینند. پاسخ من ساده بود و گفتم: در دوره های تحصیلات تکمیلی شرایط پذیرش و نیز در دوره کارشناسی، اگر برنامه های درسی به طور جدی مورد تجدید نظر قرار گیرد، با درخواست گروه های آموزشی از سازمان سنجش، اصلاح می شود. یعنی در دوره کارشناسی گروه ها می توانند از رشته‌های ریاضی فیزیک و علوم تجربی دانشجو بپذیرند، درست مثل رشته اقتصاد که استادان وقت، از بیست سی سال پیش، روش پذیرش دانشجو را اصلاح کردند.
دکتر مهراد ادامه داد: میزان موفقیت دانشجویان در ادامه تحصیل در دانشگاه، تحت تاثیر عوامل مختلفی است که تاثیر قابل توجهی از پیشینه تحصیلی آنان دارد. روشن است که یک پایه محکم در آموزش علوم در مراحل اولیه، زمینه را برای موفقیت آینده در مطالعات علمی پیشرفته تر فراهم می آورد. دانشجویانی که در دوران تحصیل خود پیش زمینه ای قوی در علم دارند، معمولاً هنگام ورود به دانشگاه، سطح مهارت های بالا تری را نیز از خود نشان می دهند. برعکس، دانشجویانی که در آموزش علوم اولیه و پایه ضعیف بوده، با پیشرفت به سطوح بالاتر در دانشگاه با مشکلات جدی مواجه می شوند. مواجهه ناکافی با مفاهیم اساسی در دوره دبیرستان می تواند شکاف هایی را در درک مطالب علمی ایجاد و حل مسایل پیچیده و پیشرفته را برای دانشجویان چالش برانگیز کند.
وی افزود: در این مورد بیشتر از این نمی خواهم تاکید کنم. به طور کلی، این باور عمومی وجود دارد که میزان موفقیت دانشجویان در ادامه تحصیل در دانشگاه به شدت با سابقه تحصیلی آنان مرتبط است. یک پایه قوی در علم در دبیرستان از عناصر حیاتی است.
موسس ISC تصریح کرد: نقطه مقابل آن نیز درست است. موفقیت دانشجویان در تحصیل علم اطلاعات و دانش شناسی با برنامه های جدید ارتباط تنگاتنگی با کیفیت اعضای هیات علمی، مواد آموزشی مناسب و آزمایشگاه های مجهز دارد.
این استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز در ادامه درباره بروز بودن برنامه های درسی افزود: یکی از دلایل اهمیت بروز بودن، ماهیت پویای دانش و اطلاعات است. یافته های تحقیقاتی و پیشرفت های تکنولوژیکی به طور منظم در زمینه های مختلف رخ می‌دهد. با بروز نگه داشتن برنامه آموزشی، دانشجویان می‌توانند از جدیدترین و دقیق ترین برنامه آموزشی برخوردار و فرهنگ نوآوری و رشد فکری را در خود پرورش دهند. این تیپ برنامه تضمین می کند که دانشجویان کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی به خوبی با آخرین پیشرفت ها در زمینه های مربوط به تحصیلات خود تربیت شده اند.
وی گفت: علاوه براین، بازار کار به دلیل پیشرفت در فناوری و تغییرات در روند های اقتصاد جهانی، پیوسته در معرض تغییر قرار دارد. برنامه درسی این دوره، باید این تغییرات را منعکس کند تا دانشجویان را با مهارت ها و دانش مورد نیاز کارفرمایان مجهز کنند، کارفرمایانی که خیلی از وقت ها از میزان و سطح دانش فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی سخت گله مند هستند. بازنگری‌های منظم، گروه های آموزشی و کمیته برنامه‌ریزی وزارت عتف را قادر می سازد تا برنامه های آموزشی را با نیازمندی های جامعه هماهنگ کنند و قابلیت های اشتغال فارغ تحصیلان دوره کارشناسی را افزایش دهند. این سازگاری در حوزه اطلاعات و دانش که فناوری های نوظهور و متدولوژی های جدید تاثیر قابل توجهی در شیوه های حرفه ای دارند، بسیار مهم است.
وی ادامه داد: در دوره کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی، ارتباط برنامه آموزشی تنها به مهارت های فنی محدود نمی شود، پرداختن به مسایل اجتماعی معاصر نیز ضروری است. هنجارهای اجتماعی، دیدگاه های فرهنگی و ملاحظات اخلاقی در طول زمان تکامل می یابد. برنامه آموزشی ما باید این تغییرات را در برگیرد تا دانشجویان با درک جامعی از زمینه های اجتماعی مثلا در کار با کتابخانه های عمومی و کتابخانه های کودک و نوجوان که دانش خود را ممکن است در آن بکار برند، ارایه دهند. این روش تضمین می کند که فارغ‌التحصیلان این دوره نه تنها در رشته خود مهارت دارند، بلکه از نظر اجتماعی نیز آگاه و پاسخگو هستند.
دکتر مهراد به نکته مهم دیگری در زمینه بروز رسانی برنامه درسی کارشناسی اشاره کرد و گفت: یک برنامه آموزشی بروز، به رقابت این رشته با رشته های معین مانند علوم کامپیوتر و علم داده که تعدادی از درس های ما را برده و به شکل نوین و با نام جدید ارایه می دهند، کمک می کند. در این باره زیاد صحبت کردم. همین خبرها را در لیزنا دنبال کنید. من اطمینان دارم گروه هایی که برنامه‌های جاری، نوآورانه و آینده نگر را ارایه دهند، استادان و دانشجویان با استعداد را نیز جذب خواهند کرد. این رویکرد، به نوبه خود اعتبار گروه را افزایش می دهد و آن را نه تنها شاخص و برجسته، بلکه از سایر گروه های آموزشی متمایز می سازد. یک شهرت قوی می تواند مشارکت ها، همکاری ها و فرصت های مختلفی از جمله تامین مالی برای اساتید را که امروز در آیین نامه ارتقاء مرتبه ( منظورم جذب بودجه از خارج از دانشگاه) شرط اساسی است، به خود جلب کند و به برتری و تاثیر علمی گروه، دانشکده و دانشگاه کمک کند.
در پایان این گفتگو دکتر مهراد گفت: دوره کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی مستلزم یک بازنگری اساسی برای بهبود و تضمین کیفیت است، همچنان که دوره های تحصیلات تکمیلی. برنامه آموزشی را تغییر دهید و بازخورد دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و کارفرمایان را ببینید.
وی گفت: گفتگوی بعدی را به محتوای برنامه در دوره کارشناسی اختصاص خواهم داد.
دوستان عزیز، علم‌سنجی اگر در حوزه ما کمی بال و پر گرفت به این خاطر بود که تکنیک‌ها و درسهای آن مبتنی بر تجربه‌های زیسته و نهادی مثل ای‌اس‌سی/ استاد مهراد در ایران و تجربه‌های مشابه جهانی بود، بنیان‌های لرزان اجتماعی علم در ایران هم آن را مطالبه می‌کرد، یعنی تقریبا همه فهمیدند که انحرافی در نهاد علم صورت گرفت و مهراد هم آن بالا بود. گرچه به تحلیل‌های کمی و کیفی علم و راه‌حلهای مبتنی بر علم‌سنجی فعلا توجهی نمی‌شود و بیشتر هدف مدیران و سیاستگذاران برای قرار گرفتن در رتبه‌های بالاست که برای مبتدیان و نیز کل کشور و نهاد علم و آموزش سرگیجه می‌اورد!؟ یعنی خود نهاد علم و آموزش و علم‌سنجی در ایران سرگیجه دارند!
این تغییرات درسی انقلابی بدون سنت‌های آموزشی و پژوهشی و حرفه‌ای مایه‌دار و اصیل هم به نظر نوعی سرگیجه برای سقوط است. با این وضعیت بیشتر موافق دوستان عزیز و استادانم عمرانی و علی‌محمدی می‌شوم، البته با این تفاوت که بیخ و بن ارشد و دکتری‌های اینجوری زده شود!؟ البته این دوستان روی حذف کارشناسی تاکید داشتند که به نظر اقدامی زیرساختی‌تر است!؟
ارادتمند. حمید محسنی
با سپاس از استاد دکتر مهراد برای پرداختن به این موضوع بسیار مهم.
امیدوارم برنامه ریزان رشته ما در وزارت علوم و همچنین اعضای هیئت علمی، از این بحثها و کامنتهای مربوطه برای ارتقای محتوای برنامه های آموزشی بهره گیرند.
کی دلش به داشنجو میسوزد
من اگر از شما آقای آهنگران عزیز بپرسم چندتا کتابخانه پردازش طبیعی نام ببرید کد بزنید می توانید بزنید؟
آقای آهنگران و دوستان عزیزم لطفا جبهه نگیرید
ما نتواستیم با فناوری جلو ببریم نه متاسفانه دانشجوهایمان نه اساتید می توانند انقلابی در رشته ایجاد کنند من اگر از شما کتابداران بپرسم دوست عزیز تا چه حد با داده کاوی متن کاوی بینایی تصویر و... را در چه حد بلدید که من بتونم رساله دکتری در این زمینه انجام بدم استاد بخاطر چلنچی که پیش خواهد آمد شکی در آن نیست سنگ خواهد انداخت این باععث می شود رکود رکود در رشته و در آخر حذف رشته
من می پرسم چندتا رساله دکترای ما مشاوره و اساتد راهنمای خارجی دارد که بتونیم رشته را در سطح بین المللی جلو ببریم داریم آیا چند تا داریم ؟اصلا خارجی نه چندتا در حوزه فناوری و هوش با اساتید دیگر داشته داشته ایم چندتا؟
ما ضعیف هستیم باید قبول کنیم تلاش کنیم
من از شما میپرسم چندتا از بچه هایمان توانستن بورس دکترا در سطح بین المللی گرفتن ؟
آیا پایین نامه ها در سطح کشور دیده شدند به چشم مهندسان خوش آند یا نه ؟
من اگر از شما آقای آهنگران عزیز بپرسم چندتا کتابخانه پردازش طبیعی نام ببرید کد بزنید می توانید بزنید؟
آقای آهنگران و دوستان عزیزم لطفا جبهه نگیرید
ما نتواستیم با فناوری جلو ببریم نه متاسفانه دانشجوهایمان نه اساتید می توانند انقلابی در رشته ایجاد کنند من اگر از شما کتابداران بپرسم دوست عزیز تا چه حد با داده کاوی متن کاوی بینایی تصویر و... را در چه حد بلدید که من بتونم رساله دکتری در این زمینه انجام بدم استاد بخاطر چلنچی که پیش خواهد آمد شکی در آن نیست سنگ خواهد انداخت این باععث می شود رکود رکود در رشته و در آخر حذف رشته
من می پرسم چندتا رساله دکترای ما مشاوره و اساتد راهنمای خارجی دارد که بتونیم رشته را در سطح بین المللی جلو ببریم داریم آیا چند تا داریم ؟اصلا خارجی نه چندتا در حوزه فناوری و هوش با اساتید دیگر داشته داشته ایم چندتا؟
ما ضعیف هستیم باید قبول کنیم تلاش کنیم
من از شما میپرسم چندتا از بچه هایمان توانستن بورس دکترا در سطح بین المللی گرفتن ؟
آیا پایین نامه ها در سطح کشور دیده شدند به چشم مهندسان خوش آند یا نه ؟
همانطور که می‌دانید، پایتون صرفاً ابزاری است برای متخصصان یادگیری ماشین، داده کاوی و Big Data.
به این معنا که فردی که قبلاً در داده کاوی یا یادگیری ماشین تخصصی بدست آورده که مبانیِ آن نیز علوم ریاضی است، از پایتون برای حل مسائل حوزه خود استفاده می کند.
آیا شما در این کلاس ها این تخصص ها را بدست آورده اید؟ و اگر کسی پروژه ای در زمینه داده کاوی یا یادگیری ماشین به شما تعریف کند، قادر به حل و انجام آن هستید؟!!
از گروههای آموزشی کشور و نیز از موسسات علمی مانند پژوهشگاه علوم و فناوری و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اطلاع دقیقی ندارم. اما، در موسسه ISC از بدو تاسیس، اساتید شاخص و با کیفیت بالا که در برنامه نویسی نیز مهارت داشتند، خدمت می کنند و کارهای بسیار بزرگ مانند ISC را آفریده اند. به عنوان مثال، آقای دکتر علی گزنی فارغ‌التحصیل دانشگاه های شیراز و شهید چمران اهواز که در زمان مدیریت من سالیان دراز معاون پژوهشی ISC نیز بود، الحق و الانصاف، از همان ابتدا برنامه های مختلفISC را نوشت و اعضای هیات علمی باکفایت و با تخصص علوم و مهندسی کامپیوتر مانند آقای مهندس جعفری، آقای مهندس زارع، خانم مهندس قاسمی و... تحت نظارت کلی وی برنامه های کامپیوتری سیستم ISC را مدیریت کرده و توسعه داده اند. خانم دکتر ارسطو پور هم که ایشان نیز در پست معاونت پژوهشی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری خدمت کرده است، به گواه جناب آهنگر که در کلاس درس پردازش زبان طبیعی این استاد محترم شرکت کرده و رضایت دارند، نمونه دیگری است در ذیل همین خبر که خواندیم. اطمینان دارم موارد دیگری هم هست که باید شناسایی شوند.
1. برای رشته های تحصیلی همچون: "علم داده"، "علوم ریاضی"، "مدیریت فناوری اطلاعات" و "مهندسی نرم افزار"، "مهندسی برق و الکترونیک" دانش و تخصص‌هایی که مطرح فرمودید، یعنی الف. بازیابی اطلاعات ب. پردازش زبان طبیعی ج. یادگیری ماشین و د. هوش مصنوعی واحدهای دانشگاهی تعریف شده و تدریس می شوند. طبق گفته خودِ اساتید رشته های مهندسی، پیش‌نیاز چهار تخصص فوق گذراندن حداقل 12 واحد ریاضیات پایه و مهندسی است.
سوال اصلی اینجاست که: با وجود این رشته ها، چه لزومی دارد کسی که علاقه مند به تخصص های فوق است، وارد رشته‌ی علم اطلاعات و دانش شناسی (کتابداری) شود که هیچگاه نخواهد توانست از سطح تعاریف و کلی گویی فراتر برود؟! راه‌حل منطقی این است که مباحث رشته در حل همان کتابخانه محدود بماند و یا حذف شود؛ چرا که این تخصص ها را می توان به صورت بسیار عمیق‌تر و دقیق‌تر در علوم ریاضی و مهندسی فراگرفت.
2. امروزه شاهدیم که تقاضای بازار کار در سطح بین‌المللی برای داده کاوی، بازیابی اطلاعات، پردازش زبان طبیعی، یادگیری ماشین و هوش مصنوعی، بسیار زیاد بوده و جزو مشاغل پُردرآمد محسوب می‌شوند.
سوال دوم: از میان متقاضیان، چند نفر از رشته ما توانسته در این تخصص ها مشغول به کار و جذب بازار کار شوند؟ چه تخصصی به دست آورده ایم که بتوانیم در این حوزه‌ها پاسخ‌گویِ نیاز بازار کار باشیم؟ به نظر من نه چیزی بدست آورده ایم و نه لزومی دارد که برای ورود به این بازارها پافشاری و تقلا کنیم. تنها کاری که باید کرد این است که اجازه دهیم متخصصانِ واقعی هر حوزه وارد آن کار شوند.
همانطور که مشکلاتِ اساسی جامعه را باید به دست متخصصان واقعی آن سپرد و نه افرادی که فقط شعار می‌دهند (و نمی‌توانند از سطح تعریف فراتر بروند)، بهتر است کار را به کاردان بسپاریم. بنا به اقتضای زمان، حدود 150 سال پیش نیاز به تأسیس «مدرسه کتابداری» احساس شد و کم‌کم به عنوان رشته دانشگاهی شکل گرفت. اما باید پذیرفت که عُمر علم اطلاعات و کتابداری، به عنوان رشته دانشگاهی به پایان آمده و باید حذف شود؛ هر چند پذیرش آن برای ذی نفعان یا متعصبان دشوار است!
از طرف دیگر، شکی نیست که کتابداری یک حرفه‌ی خدماتی بوده و همانند هر حرفه‌ی دیگری میتواند با پیشرفت‌های فناوری خود را همگام و همسو کند. بنابراین، چه بخواهیم و چه نخواهیم به اقتضای زمان «حرفه‌ی کتابداری» ادامه خواهد یافت و با کمک پیشرفت‌های فناوری، خدمات ارزنده‌تر و بهتری ارائه خواهد داد، اما پافشاری بر بقای کتابداری به عنوان رشته دانشگاهی، نتیجه‌ای جز اتلافِ وقت نیروی انسانی نخواهد داشت که البته گناهی است نابخشودنی!
سوالاتی که مطرح کردید خیلی مهم و حیاتی هستند و باید از چند دید مختلف به آنها نگاه کرد. من بعنوان شخصی که چندین سال با شرکت های طراحی نرم افزار کتابخانه در داخل ایران کار کردم و با کتابخانه های دانشگاهی هم صحبت بوده ام، از یک طرف موافق و از یک طرف مخالف صحبت شما هستم. در مورد سوال اصلی که مطرح کردید، به شخصه وجود چند نفر متخصص علم اطلاعات در کنار برنامه نویسان را اجباری میدانم. مطمئنم که نه برنامه نویسان می توانند به تنهایی، راه حلی برای توسعه و بهبود این رشته ها باشند و نه کتابداران. با نگاهی کلی به وضعیت متخصصان برنامه نویسی که در حال حاضر در شرکت های مختلف در حال فعالیت هستند، متوجه خواهید شد که جامعه برنامه نویسی، حال و هوایی بهتر از ما ندارد و اکثر متخصصان در حال خروج از کشور هستند.
هیچوقت هیچوقت از یک برنامه نویس، نمیتوانید توقع داشته باشید نیاز جامعه اطلاعاتی را به خوبی درک کند. قطعا در کنار برنامه نویس، تحلیلگری باید وجود داشته باشد که این تحلیلگر جامعه کتابداری را میشناسد، مفاهیم اصلی پایگاه اطلاعاتی، نیازها و روش داده کاوی را میداند و میتواند نتایج پیاده سازی را تحلیل و تایید کند. پس وجود درسهای بازیابی اطلاعات، پردازش زبان طبیعی و امثال هم بدون شک کاربردی خواهد بود.
اما مسئله مهم این است که دانش آموختگان رشته ما مسیر پیشرفت در رشته و ایجاد تغییر را شاید نتوانسته اند پیدا کنند. وقتی وضعیت نرم افزارهای کتابخانه ها را میبینند، وقتی میزان حقوق را میبینند، وقتی میبینند تلاش جهت بهتر شدن کم است، مایوس می شوند. به شخصه فکر میکنم یک فارغ التحصیل ارشد رشته ما باید توانایی کار کردن با نرم افزارهای کتابخانه در سطح ملی و بین المللی را داشته باشد تا بتواند راه پیشرفت را پیدا کند. تغییر مباحث درسی قطعا اثری در این بخش می تواند داشته باشد.
من بعنوان طراح یک استارتاپ جدید در این زمینه، با این تفکر که رشته باید نابود شود مخالفم. چون اتفاقا بر خلاف شما راه توسعه زیادی در آن میبینم.