اخلاق­ مداری وجهی است که باید به هوش مصنوعی آموزش داد

به گزارش لیزنا، در آغاز و معرفی برنامه، شیوا رضایی، دبیر انجمن کتابداری منطقه جنوب کشور، گفت: هیچ حرفه ای نیست که از نظام اخلاقی بی نیاز باشد، از جمله در حرفه بسیار با اهمیت نشر و  نویسندگی؛ چرا که این حوزه  تاثیر به سزایی در کیفیت دانش تولید شده دارد.  بنابراین، بسیار مهم است که تولیدکنندگان دانش، رفتار و اصول اخلاقی و حرفه ای مورد انتظار را در نظر بگیرند. اخلاق انتشار به مجموعه‌ای از اصول و شیوه‌های اخلاقی و رفتاری اطلاق می‌شود که بر انتشار منابع اطلاعاتی و تحقیقات علمی حاکم است و اصول اخلاق نشر وظایف و مسئولیت­ هایی را برای دست­ اندرکاران حوزه نشر و نویسندگی از جمله برای ناشران، سردبیران و دبیران علمی، داوران و نویسندگان ایجاد می­کند. متاسفانه ما در عرصه انتشار منابع با مصادیق مختلف نقض اصول اخلاقی و سوء رفتارهایی مواجه هستیم. مصادیقی مانند سرقت ادبی و علمی، جعل و تحریف داده ­ها، جعل هویت، نقض مالکیت فکری و معنوی و ... که این موارد به نظام علمی و پژوهشی و اعتبار و جایگاه ملی و بین المللی پژوهشگران،  ناشران، نویسندگان و دانشگاه‌ها لطمه وارد می­کند. بنابراین، رعایت اصول اخلاقی نشر امری ضروری است. ضرورت پرداختن به این مهم، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی شاخه منطقه جنوب کشور  با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی منطقه جنوب کشور را ترغیب کرد تا در راستای تحقق رسالت علمی  و حرفه ای خودشان و به بهانه روز قلم، نشست تخصصی را با عنوان " اهل قلم و اخلاق نشر" برگزار نماید. که در این نشست بنا هست تا به موضوع بااهمیت اخلاق نشر از جنبه های مختلف پرداخته شود.

در ادامه دکتر محمدرضا قانع، رئیس هیئت مدیره انجمن کتابداری منطقه جنوب کشور، و دکتر روح ­الله منوچهری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جنوب کشور صحبت کردند و به حاضران در نشست خوش آمد گفتند سپس سخنرانان مطالب خود را به شرح زیر بیان کردند.

در ابتدا موضوع روندهای پیش­روی اخلاق نشر در نظام پژوهش که برگرفته از رساله دکتری سارا دَخِش دانش آموخته گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز است توسط استادان راهنما و مشاور و پژوهشگر مورد بحث قرار گرفت.

در این رابطه  دکتر عبدالحسین فرج پهلو به کلیت مسائل اخلاقی پژوهش اشاره داشت و مشخصاً به چالش­های موجود در اخلاق و حوزه پژوهش و عوامل ایجاد فرصت سوء استفاده پرداخت. وی با این سؤال که راه حل چیست ادامه داد  و بیان کرد هرچه اخلاقی است باید ترویج شود و از رفتارهای غیر اخلاقی پرهیز شود. از نظر وی محقق شدن این راه حل نیازمند سیاست­گذاری و برنامه ­ریزی در سطح کلان است که به همین منظور در کمیته برنامه ­ریزی رشته علم اطلاعات و دانش ­شناسی گوشه چشمی هم به اخلاق حرفه ­ای در مقطع کارشناسی شده است.

 برادران مصطفوی مسئولان چاپخانه مصطفوی - که در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی تأسیس شد- در این نشست حضور داشتند. در پیوند با مسائل فوق، جعفر مصطفوی گفت که در نشر کتاب موضوع اخلاق از دیرباز در بین جامعه علمی مطرح بوده است و یک ناشر به رعایت اخلاق توسط مؤلفان توجه داشته و دارد. به بیان وی در گذشته مسائل اخلاق در دانشگاه شیراز توسط دکتر لطفعلی صورتگر و دیگر همکاران مانند دکتر سامی، دکتر وصال و دکتر منصوری مورد توجه بود. در ادامه وی به جلسات هفتگی انجمن­ های ادبی اشاره کرد که در این جلسات در خصوص کتاب­ها بحث می­شد بویژه وجه اخلاقی آنها. در مباحث افرادی مانند چوبینه شیرازی و میزا محمود ادیب مصطفوی شرکت می­کردند.  جعفر مصطفوی به مناسبت روز قلم از چاپ کتاب انجمن‌های ادبی شیراز "از اواخر قرن دهم تا به امروز" تألیف حسن امداد، و کتاب تاریخچه پزشکی شیراز و کتاب تاریخچه موسیقی تألیف فرصت­الدوله شیرازی یاد کرد.

در ادامه دکتر سارا دخش در مورد موضوع رساله خود بیان کرد: نظر به اینکه آخرین مرحله پژوهش، نشر نتایج است که مسائل اخلاقی مترتب بر آن است. بنابراین، در این رساله به عوامل و نیروهایی تأکید شده است که در بهبود آینده اخلاق نشر تأثیر دارند. وی اشاره داشت که در مقابل پایدار شدن کمّی­ گرایی در در نظام پژوهش، کیفی گرایی باید تقویت گردد؛ زیرا با وجود سیاست­گذاری کنترلی و تشخیصی از طریق تهیه راهنماها و دستورالعمل­ ها، رفتارهای بی­اخلاقی ادامه دارد. از­این­رو، فعالیت­های پیشگیری و مدیریتی مستمر و جدی مورد تأکید است.

دکتر دخش گفت: در روند­های پیش­روی اخلاق نشر شایسته سالاری، انسجام آئین ­نامه ­های آموزشی و پژوهشی، شفافیت و عدالت در عرصه حکمرانی، بازنگری و نوسازی آئین­ نامه­ های پژوهشی در این رساله مورد بحث قرار گرفته­ اند. از طرفی روند اقتصادی (حمایت مالی منصفانه از پژوهش و مبارزه با اقتصاد رانتی در نظام پژوهش)، روند نهادی یا سازمانی (آموزش منظم در آموزش و پژوهش، ساختار سازمانی توان­ساز، ترویج آموزش عملی و علمی اخلاق نشر در دانشگا­ها، موج‌­سواری پژوهشی یعنی پژوهش فقط برای پژوهش)، روند اجتماعی (ترویج آموزه­ های اخلاقی در خانواده و فضیلت­ گرایی)، روند اخلاقی (وجدان بیدار) و روند حقوقی (مدیریت وضعیت آنومی پژوهش یعنی ارزش به ضد ارزش تبدیل نشود) در بوم­شناختی پژوهش از اهمیت برخوردار هستند.

در جمع ­بندی این بخش دکتر شهناز خادمی­ زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه چمران اهواز، بیان کرد: در اخلاق بُعد فردی، آزمودنی­ ها و نتایج دارای اهمیت است. در پیوند با اخلاق پژوهش باید در نظر داشت نخست چرا شاهد پایان­ نامه نویسی هستیم، دوم چرا آثار سلب اعتبار در حال افزایش است و سوم چرا در نتایج پژوهش سوگیری داریم. بنابراین نخست تدوین آئین­ نامه­ های آموزش و پژوهش به درستی انجام شود و به توان استادان و دانشجویان در مقاطع تحصیلات تکمیلی، مهارت­های لازم استاد و دانشجو، مسئله محوری پژوهش­ها در سیاست­گذاری و برنامه ­ریزی توجه کافی شود. دوم، بُعد فناوری­ها بویژه هوش مصنوعی است که با توجه به درهم­ تندیدگی آن با آموزش و پژوهش توجه به استانداردها از ضروریات است. متأسفانه این ابزارها مورد توجه دانشجویان و دیگران است و باید جوانب اخلاق را مورد نظر داشت.

وی اشاره کرد: در گزارش­های اخیر در یکی از نشریات الزویر نشان داده شده است که در حال حاضر بیشترین سلب اعتبار مربوط به مقالاتی است که از ابزارهای هوش مصنوعی مانند ChatGPT استفاده کرده ­اند. این ابزارها نگران کننده هستند و ایجاد توهم دانایی می­کنند. سومین بُعد آموزش و فرهنگ­سازی است.

دکتر خادمی ­زاده اشاره کرد: سواد اخلاق اگر درست آموزش داده شود، بی ­اخلاقی کمتر می­شود. با توجه به اشتباهات سهوی و عمدی بدون شک اشتباهات سهوی ریشه در نبود آگاهی دارد. بنابراین، آموزش و فرهنگ­ سازی باید اثربخشی زیاد داشته باشد.

در ادامه دکتر محمدرضا قانع گفت: هوش مصنوعی در سال‌های اخیر به دلیل پتانسیل آن برای افزایش خلاقیت، نوآوری و بهره‌وری محبوبیت پیدا کرده است.  در این رابطه هوش مصنوعی مولد نوعی از هوش مصنوعی است که می تواند محتوای جدیدی مانند متن، تصویر، صدا یا ویدیو را بر اساس داده ­ها یا ورودی های موجود ایجاد کند. سازمان‌ها به‌دلیل پیشرفت‌هایی که در هوش مصنوعی مولد انجام شده است در حال افزایش سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی هستند. با این حال، چالش‌ها و خطراتی نیز در ارتباط با این ابزار قدرتمند وجود دارد، مانند دقت، اخلاق و مقررات. بنابراین، مراکز آموزش عالی و پژوهشگران باید بهترین شیوه‌ها و چارچوب‌ها را برای اطمینان از استفاده مسئولانه و قابل اعتماد از هوش مصنوعی مولد اتخاذ کنند. آینده هوش مصنوعی موضوعی جذاب و پیچیده است که پیامدهای زیادی برای جامعه بویزه جامعه علمی دارد. بنابراین، تدوین راهنماها و دستورالعمل­ ها بدون شیوه ­نامه اجرایی و ضمانت اجرا  اثرگذار نخواهد بود.

اخلاق نشر و هوش مصنوعی

در بخش بعدی این نشست به اخلاق نشر و هوش مصنوعی پرداخته شد. در این رابطه دکتر علی حمیدی،دانشیار گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر ، بیان کرد: هوش مصنوعی از زمان طرح موضوع در سال 1956با چالش­هایی همراه بوده است که ما را در خوف و رجاء قرار داده است. برای هوش مصنوعی سه سطح محدود، عمومی و برتر قائل می­شوند. با دو مورد اول در حال حاضر  روبرو هستیم ولی سطح برتر حوزه ­ای است که هنوز به آن نرسیده ­ایم و در این مرحله هوش مصنوعی تلاش می­کند جایگزین بشر شود. بنابراین، اگر ماشین خودش بشنود، تحلیل کند و تصمیم­ بگیرد، هوش مصنوعی برتر است.

وی اشاره کرد: نکته قابل توجه این است که هوش مصنوعی از کجا یاد می­گیرد و از چه داده­ ای برای هوشمند شدن استفاده می­کند. اساساً با هوش مصنوعی مانند یک بچه رفتار می­کنیم و از طریق تعامل ما با آن، توسعه می­ یابد. به طور کلی در رابطه با نگارش، وی گفت: اخلاق­ مداری وجهی است که باید به هوش مصنوعی آموزش داد؛ زیرا سلب اعتبار مقالات سیر صعودی دارد و نشان از رشد بی­اخلاقی در نگارش است. به لحاظ توانمندی و سودمندی این ابزار، شناسایی بی­اخلاقی از طریق آن نیز میسر است.

در ادامه دکتر حمیدی بیان کرد: با طرح هوش مصنوعی عده ­ای ذوق­ زده شدند. و به این فکر افتادند که با این ابزار چه کار باید  کرد، بویژه در تدوین مقاله. سؤال این است که آیا ChatGPT می­ تواند نویسنده باشد. اعتقاد برا این است که نمی­تواند، چون چهار شرط برای نویسندگی وجود دارد. 1. مشارکت قابل توجه در ایده یا طراحی، یا کسب، تجزیه و تحلیل، یا تفسیر داده ها، 2. تهیه  پیش نویس اثر یا بررسی انتقادی آن 3.  تأیید نهایی نسخه­ ای که قرار است منتشر شود و 4. توافق برای  پاسخگویی در مورد تمام جنبه های  اثر.

در نگارش علمی مسئولیت ­پذیری دارای اهمیت است. آیا ChatGPT مسئولیت ­پذیر است؟ این سؤالی است که بی­ پاسخ است. استفاده از ابزارهای هوشمند در بخش­هایی از نشر مقاله مانند انتخاب نشریه، معرفی داور، آزمون آماری و ساختاربندی مقاله اِشکالی ندارد. نکته قابل تأمل این است که ابزارهای هوشمندی وجود داردند که استفاده­ های غیر­اخلاقی را شناسایی می­کنند و این از وجه مثبت هوش مصنوعی است. برای مثال کسانی که در شبکه­ های استنادی که به کارتل­ های استنادی معروف هستند مبادرت به خرید و فروش استناد می­کنند، قابل شناسایی هستند. یا مقالات سالامی که انتشار دو یا چند مقاله برگرفته از یک مطالعه واحد و همچنین کارخانه­ های مقاله سازی راشناسایی می­کند. در پایان وی افزود: شناسایی بی ­اخلاقی توسط ابزارهای هوشمند وجه قدرتمند آنهاست.

اخلاق در گستره کتابت در ایران

بخش پایانی این نشست تخصصی به اخلاق در گستره کتابت در ایران پرداخت و ملیحه طهماسبی، رئیس انجمن هنرهای سنتی استان فارس در این رابطه گفت: در بررسی اینکه انتشارات از چه دوره­ای بوده و اخلاق در این دوره­ ها چگونه بوده است، نشر یا کتابت را مساوی هم قرار داده ­ام.

 وی اشاره کرد: تصاویر به همراه خط (در شکل نوشتاری یا تصویری)  و با زبان سه موضوع در نشر و کتابت هستند. نشر یا انتشار پیام در طول تاریخ از طریق آوا، تصویر و یا از طریق خط همواره با بشر همراه بوده است. شواهد باستان­شناسی نشان می­دهد که انسان­های گذشته در پیش از تاریخ، باورها و اندیشه­های خود را ابتدا از طریق تصویر سپس با کشف خط بوسیله آن منتشر می­کردند که به صورت الواح گلین در معروفترین کتابخانه بیش از تاریخ در آشور کشف شده است. سپس در دوران تاریخی و در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نوشتن یا همان کتابت رشد و گسترش یافت و جدا از کتاب اوستا، کتاب­های بسیاری دیگر در این زمان به ویژه در زمان ساسانیان نوشته شده است. اما در دوران اسلامی شاهد رشد و گسترش کتابت در سراسر سرزمین ایران هستیم که در قرن­های اولیه امر نوشتن و نشر بیشتر توسط دبیران اتفاق می­افتد، دبیران در قرن­های اولیه اسلامی به سه دسته کاتبان، مترجمان و کاتبان شاعر تقسیم می­شوند که خیلی از این دبیران به سِمَت وزارت نیز می­رسیدند. در دوران تیموریان و صفویان نویسندگان و نحوه انتشار کتاب­ها به سه دسته تقسیم می­شد که توسط دانشمندان در مدرسه، مسجد و خانقاه شکل می­گرفت که بیشتر کتاب­های درسی و تعلیم و تربیت بودند، همچنین نویسندگان دیوانی که بیشتر کارهای دیوانی می­کردند و وارقان که بیشتر تولید نسخه­ های اقتصادی و بازار را می­کردند که در کتابفروشی­ها نسخه ­های خود را می­فروختند.

اما در کنار کار کتابت، اخلاق و منش کتاب نوشتن نیز مطرح بود. هر شخص که وارد شغل کتابت یا دبیری می­شد باید دارای صفاتی چون: امانت­داری، بیانی سلیس، خوش اخلاقی، نکته سنجی، راستگویی و بی­طرفی باشد. از این رو، رساله­ هایی نتظیم شد به نام فتوت­نامه ­ها، که به هر صنفی داده می­شد تا اخلاق حرفه ­ای کار خود را یاد بگیرند و آموزش ببینند که چگونه مرحله شاگردی را طی کنند تا به درجه استادی برسند. فتوت­نامه ­ها  قدمتی کهن در فرهنگ ایران دارد و به نام جوانمردی و منش ­نیک نیز از آنها یاد می­شود. به گفته مهرداد بهار فتوت و جوانمردی ریشه در آیین میترا دارد و از زمان اشکانیان رواج داشته است. در اوایل دوران اسلامی "اخوان صفا" بر ظهور حلقه‌های فتوت و به طبع آن فتوت‌نامه‌ها جهت ترویج اخلاق و منش در حرفه­ ها مؤثر بود. اخوان علاوه بر سیر و سلوک فکری دارای سیر و سلوک عملی نیز بودند و بر همین اساس، نظامی از تعلیم و تربیت استاد ـ شاگردی و دستگاهی منظم با سطوح مختلف نوآموزان و مرشدان ساخته بودند. به همین دلیل می‌توان اخوان را از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در ظهور حلقه‌های اتصال میان حکمت و صناعت و فن و فتوت در تاریخ تمدن اسلامی دانست. بنابراین فتوت­نامه­ ها و رساله­ هایی در خصوص کتابت نوشته شد مانند رساله آداب المشق باباشاه اصفهانی، رساله مداد الخطوط منسوب به میرعلی هروی، رساله صراط السطور سلطانعلی مشهد یا رساله آداب الخط مجنون رفیقی هروی که نمونه­ هایی از رساله­ ها و فتوت­نامه ­هایی جهت آموزش اخلاق حرفه ­ای در کتابت است.

در جمع ­بندی دکتر قانع گفت در این نشست تخصصی مسائلی مانند اخلاق پژوهش، چگونگی ترویج اخلاق­ مداری، ارتباط و اثرگذاری فناوری­های هوشمند در رعایت اخلاق و دیده­ بانی اخلاق­ مداری و ضمانت اجرایی راهنما­ها و دستورالعمل ­ها مورد بحث قرار گرفت. با استفاده ­های جدید از هوش مصنوعی، اخلاق هوش مصنوعی فراتر از دانشگاه ها شکوفا شده است. چالش­های اخلاقی ارائه شده توسط هوش مصنوعی یکی از بزرگترین موضوعات قرن بیست و یکم است.  نگرانی در مورد تأثیر منفی احتمالی هوش مصنوعی  بر جامعه انسانی به طور گسترده ابراز شده است اگرچه گفته می­شود که مزایای بالقوه هوش مصنوعی بسیار زیاد است.

وی اشاره کرد: هدف از طرح موضوع اخلاق در این نشست 1. تفکر در مورد مسائل اخلاقی بویژه اخلاق حرفه­ای با دو رویکرد فردی و سازمانی، 2. موضوع اخلاق تجویزی و انتسابی نیست بلکه تعاملی است برای تقویت وجه اکتسابی آن، زیرا ویژگی­های انتسابی ویژگی­هایی هستند که به هیچ وجه قابل تغییر نیستند، اما ویژگی­های اکتسابی ویژگی­هایی هستند که همواره تغییر پذیرند هستند. و 3. ضرورت توجه به اخلاق در رابطه با مسئولیت­ها و حقوق متقابل ذی­نفعان است.

گزارش، زهرا شاه نظر