بازاندیشی در ارتباط آموزشی استاد و دانشجو

لیزنا؛ رحمت الله فتاحی، معلم بازنشسته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد: حتما عبارت "قانون ظروف مرتبطه" را در دوران تحصیلات متوسطه شنیده یا خوانده اید. برای یادآوری، تعریف آن را از ویکی پدیا می آورم:

"قانون ظروف مرتبطه می‌گوید: دو ظرف مجزای حاوی مایعات، تا زمانی که از هم جدا و بی ارتباط باشند، می‌توانند در دو ارتفاع مختلف قرار گیرند؛ اما، به محض آنکه این دو ظرف را با لوله‌ای بهم وصل کنیم، محتوای ظرفی که در ارتفاع بالاتر قرار دارد شروع به حرکت به سوی ظرف پائین تر کرده و سطح مایع موجود در ظرف کم ارتفاع تر را بالا می‌برد، و این جریان آنقدر ادامه می‌یابد تا مایعات داخل هر دو ظرف هم‌سطح شوند."

در اینجا می خواهم ارتباط آموزشی استاد و دانشجو را در چارچوب این قانون تبیین کنم. بسیاری از دانشجویان و حتی برخی از استادان تصور می کند که جریان انتقال تجربه و دانش استاد به دانشجو یکسویه است. آنها بر این نکته تاکید می کنند که استاد در طول زمان و با مطالعات دانشگاهی خود و همچنین کسب تجربه های گوناگون همواره به انتقال دانش و تجربه های خود به دانشجو می پردازد. تصور آنها اینست که دانشجو از آنچنان تجربه و دانشی که مورد نیاز و مورد استفاده استاد باشد برخوردار نیست.جالب آنکه در برخی از کتابها و نوشتارهای مرتبط با نظام آموزش عالی به این مطلب بر می خوریم که رسالت دانشگاه آموزش و تربیت دانشجویان توسط استادان است.

اگر تعاملات آموزشی استاد و دانشجو را در چارچوب قانون ظروف مرتبط بازاندیشی کنیم درمی یابیم که ارتباط آنها و جریان انتقال تجربه و دانش بین آنها یکسویه و تنها از سوی استاد نیست. به طور معمول، استاد در کلاس و برپایه تجربه و دانش خود به تدریس می پردازد و دانشجو آموخته ها را جذب می کند. بازهم به طور معمول، برخی استادان تصور می کنند که فقط آنهایند که باید درس بدهند و دانشجو هم فقط باید بشنود و یاد بگیرد. اگر منطقی بیندیشیم، باید باور داشته باشیم که دانشجو همچون ظرف خالی نیست بلکه با وجود سن کم، دارای تجربه های ارزشمند و گاه استثنایی است، و به همین دلیل، از دانشی ویژه خود برخوردار است که به احتمال برای استاد و سایر دانشجویان کلاس می تواند تازه و سودمند باشد.به بیان دیگر، اگر استاد را ظرفی که درارتفاع بالاتر قرار گرفته و دارای تجربه و دانش زیاد بدانیم که باید به دانشجو منتقل کند، در مقابل، دانشجو هم دارای تجربه و دانشی سودمند است که می تواند مورد استفاده استاد باشد. باید باور داشته باشیم که ظرف استاد 100 درصد پُر نیست و او نمی تواند از همه چیز آگاه باشد. پس ظرف استاد هم می تواند از تجربه و دانش دانشجو پُر شود. به سخن دیگر، جریان انتقال تجربه و دانش یکسویه نیست. ظرف دانشجو از ظرف استاد پُر می شود و ظرف استاد هم از ظرف دانشجو تکمیل می گردد. برای این منظور، استاد باید گاهی اوقات ظرف خود را پایین تر از ظرف استاد قرار دهد تا بتواند جریان انتقال تجربه و دانش او به ظرف خود را برقرار سازد. این بدان معناست که استاد باید از فروتنی علمی برخوردار باشد و بپذیرد که گاهی می تواند در برخی زمینه ها نیازمند تجربه و دانش دانشجو باشد.چنانچه او به این باور برسد، دانشجو هم اعتماد بنفس یافته و باور می کند که می تواند در تکمیل رابطه استاد-شاگردی نقش آفرین باشد.

بیاد دارم که در ابتدای تحصیل در دوره دکترا در دانشگاه نیوساوت ولز، سیدنی، استرالیا، استاد راهنمایم می گفت که من باید از او بیشتر مطالعه کنم، بیشتر بدانم و تخصصی تر بنویسم. او بروشنی می گفت که من باید در آن حوزه موضوعی و تخصصی (رساله ام) حرف اول را در سطح جهان بزنم. در آن روزها، باور نمی کردم که روند مطالعات تخصصی و پژوهش دکترای من می تواند مرا در وضعیت بالاتری از استادم و حتی در سطح جهانی قرار دهد. اما پس از گذشت پنج سال این چنین شد. منطقی هم بود، زیرا من، نسبت به استادم، باید مطالعات تخصصی زیاد و روزآمدی انجام می دادم، تخصصی تر می اندیشیدم و تخصصی تر می نوشتم. انتشار مقاله های من در مجله های علمی هم این را آشکار می کرد.

پس باید باور داشته باشیم که در کسوت استادی نمی توانیم همه چیز را بدانیم و تصور کنیم که ارتباط آموزشی ما با دانشجو یکسویه است. اگر با فروتنی قانون ظروف مرتبطه را در کلاس درس بپذیریم که تکمیل جریان آموزش نیازمند دانش و تجربه دانشجو است و می توانیم ظرف دانشی خود را از او پر کنیم در آنصورت دانشجو هم تشویق می شود بیشتر کنجکاو باشد، بیشتر پرسش کند، بیشتر بخواند، بیشتر بیندیشد و بیشتر در کلاس درس مشارکت کند. ذات علم و توسعه علم هم بر این اصل استوار است که دانشجویان هم می توانند به پیشبرد علم کمک کنند و حتی راهبر استاد شوند.

 فتاحی، رحمت الله.« قانون ظروف مرتبطه: بازاندیشی در ارتباط آموزشی استاد و دانشجو». سخن هفته لیزنا، شماره 664، 24 مهرماه ۱۴۰۲.