از سعدی و دانته تا امبرتو اکو و ابوتراب خسروی

به گزارش لیزنا، براساس اعلام روابط عمومی مرکز فرهنگی شهرکتاب، روزهای ۱۲ و ۱۳ اسفند ماه برای سومین سال، همایش ادبیات فارسی با حضور گسترده‌ استادان و دانشجویان برگزار شد. این همایش هر ساله به همت دانشگاه بولونیا، مرکز فرهنگی شهر کتاب و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایتالیا برگزار می‌شود. با توجه به این‌که ایتالیا در سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی شهر کتاب تهران مهمان ویژه است، موضوع امسال همایش به بررسی تطبیقی ادبیات ایران و ایتالیا اختصاص داشت.

در آیین گشایش این همایش، مائوریتزیو پیستوزو، استاد زبان فارسی دانشگاه بولونیا، با اشاره به برگزاری موفقیت‌آمیز دوره‌های گذشته این همایش تصریح کرد: برگزاری این همایش فرصت مغتنمی است که اساتیدی که به نحوی در آموزش زبان و ادبیات فارسی و تاریخ و فرهنگ ایران در دانشگاه‌های ایتالیا مشغول به تدریس هستند، با همکاران ایرانی خود، آخرین تحولات عرصه آموزش زبان فارسی را به اشتراک بگذارند.

در ادامه روبرتو وکّی، رئیس دپارتمان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بولونیا گفت: حمایت‌های رایزنی فرهنگی ایران تنها معطوف به برگزاری همایش نبوده و دوره درس‌های زبان و ادبیات معاصر فارسی در دانشگاه بولونیا را مورد پشتیبانی مادی و معنوی خود قرار می‌دهد.  آموزش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه بولونیا، به‌رغم دارا بودن اعتبار این دانشگاه در سطح بین‌المللی، مورد کم‌توجهی مسئولان ایتالیایی قرار گرفته است.

سپس اکبر قولی، رایزن فرهنگی ایران در ایتالیا، با بیان سخنانی بیان کرد: پس از برگزاری موفقیت‌آمیز دور نخست این گردهمایی‌ها با عنوان «باغ و سیلاب: چشم‌اندازهایی به ادبیات معاصر فارسی» که در سال ۲۰۱۵ برگزار شد و مجموعه مقالات آن به همت خانم پروفسور مردانی توسط انتشارات «آراسنه» (Aracne) در سال ۲۰۱۶ منتشر شد؛ دور دوم این گردهمایی‌ها نیز با عنوان «به نگارش درآوردن اکنون: تاریخ، جهان‌بینی‌ها و سیاست در ادبیات معاصر فارسی» با توفیقی مضاعف در سال ۲۰۱۶ برگزار شد.  اینک دور سوم این گردهمایی‌ها بر موضوع «شباهت‌های ناهمسان، مقایسه عناصر ادبی و هنری در فرهنگ ایران و ایتالیا» متمرکز خواهد بود.

در بخش ارائه‌ مقالات، علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، مقاله خود را با عنوان «اگر سنایی و دانته نبودند» ارائه کرد. وی در این سخنرانی درباره پایان‌نامه‌ها و مقالات و کتبی که در زمینه ادبیات تطبیقی در ایران منتشر شده‌اند، سخن گفت و آمار آنها را برشمرد.

محمدخانی افزود: در حالیکه فعالیت‌های مفیدی از لحاظ کمّی در زمینه پژوهش تطبیقی ادبیات فارسی با برخی کشورهای انگلیسی‌زبان و فرانسوی‌زبان انجام شده است، در مورد ادبیات تطبیقی بین ایتالیا و ایران کارهای چندانی انجام نگرفته است و آن مقدار کم از پژوهش‌هایی که صورت گرفته است بیشتر در زمینه دانته و سنایی بوده است و در نهایت نتیجه گرفتند که اگر دانته و سنایی نبودند، بازده تحقیق تطبیقی در این زمینه تقریباً نزدیک به صفر بود.

کارلو ساکّونه از دانشگاه بولونیا، هم حین ارائه مقاله خود با عنوان «شعرا در مقابل حاکمیت، دانته و سعدی، مشاوران حکمران‌ها»، دانته و سعدی را از یک سو به عنوان مشاوران حکما معرفی کرد و از سوی دیگر از زاویه نظریه‌پردازی تفکر سیاسی با اتصال به رویدادهای تاریخی مربوطه ایران و ایتالیا، این دو شاعر را مورد پژوهش تطبیقی قرار داد.

وی از یک طرف با آوردن نمونه‌هایی از «بوستان و گلستان» و از یک شعر عربی سعدی درباره سقوط بغداد به دست مغولان و از طرف دیگر با مثال‌هایی از رساله «در باب سلطنت» دانته، شباهت‌ها و تفاوت‌ها را در این دو شاعر مطرح و مورد بحث و بررسی قرار داد.

جان پیترو بازلّو، از دانشگاه شرق‌شناسی ناپل، نیز در مقاله‌ای با نام «تصاویری از کاخ‌های پادشاهی باستانی ایرانی بر پرده‌های منقّش دیواری گنجینه باگاتّی والسکّی میلان»، به  بیان پیش‌درآمد دقیق تاریخی درباره تصاویر داریوش و کوروش هخامنشی در چند نمونه از پرده‌های منقش دیواری واقع در گنجینه آثار هنری موزه باگاتّی والسکّی در شهر میلان پرداخت. این تصاویر معمولاً با نوشته‌هایی همراهند که شناساندن این شاهان ایران باستان را آسان کرده است، ولی از آن رو که در همه این پرده‌ها این نوشته‌ها به وضوح به چشم نمی‌خورند، بازلّو با مهارتی خاص و با متد علمی، تصویر این شاهان را تشخیص داده است.

سیمونه کریستوفورتّی، از دانشگاه ونیز هم مقاله «شاهنامه فردوسی میان متون‌شناسی و شعریت: فضاهایی برای رویکردی گسترده بر متن» را ارائه داد. وی در سخنرانی خود در مورد ترجمه کامل شاهنامه به زبان ایتالیایی به همت ایران‌شناس سرشناس ایتالو پیتزی و مسائل مربوطه ادبی ـ سبکی، بحث مفصلی ایراد کرد و در خصوص نسخه این اثر به چاپ کلکته که مورد استفاده و نیز پژوهش مترجم قرار گرفته بود، توضیحات دقیقی داد.

رافّائله میلانی، از دانشگاه بولونیا هم در زمان سخنرانی خود در این همایش با عنوان «عناصری چند برای یک زیبایی‌شناسی تطبیقی» پیش از هر چیز درباره علاقه‌ی شخصی‌اش به تصوف و شعر عرفانی فارسی به ویژه ابیات مولوی سخن گفت. وی در ادامه تاریخ زیبایی‌شناسی تطبیقی را شرح داد و تئوری‌هایی چند در زمینه علم ادبیات تطبیقی را ارائه داد.

آدونه براندالیزه، از دانشگاه پادوا هم سخنرانی خود را با عنوان «ایران‌های دیدنی و پِرسیاهای رؤیایی در ادبیات قرن بیستم ایتالیا» ایراد کرد و طی آن به بازتاب مسایلی مربوط به فرهنگ ایرانی، برای نمونه فرش و بافته‌ها در آثار دو نویسنده معاصر ایتالیایی، ایتالو کالوینو و کریستینا کامپو و یک تاریخ‌شناس هنر به نام چزاره براندی پرداخت.

 وی با خواندن و توضیح متن‌هایی از این سه نویسنده، از نفوذ و ژرفای تصویرهایی از ایران در آثار آنان سخن گفت.

امیرعلی نجومیان از دانشگاه شهید بهشتی مقاله خود را با عنوان «متنیت تاریخی و تاریخیت متنی در آثار اومبرتو اکو و ابوتراب خسروی» ارائه کرد. نجومیان در ابتدا توضیحاتی مفصل و کلی از متنیت تاریخ ارائه داد با شرح اینکه تاریخی وجود ندارد مگر در متون نوشتاری و یا نشانه شناختی، مفهوم تاریخیت متن را بیان کرد و توضیح داد که متون را تنها به شرط درک واقعیات تاریخی و اجتماعی که قالب این متون را تشکیل می‌دهند می‌توان بررسی کرد.

وی سپس با مقایسه بین دو رمان «به نام گل سرخ» از امبرتو اکو و «اسفار کاتبان» از ابوتراب خسروی با توجه به مفاهیم متنیت تاریخ و تاریخیت متن به جنبه‌های مشابه این دو اثر پرداخت.

مائوریتزیو پیستوزو، از دانشگاه بولونیا نیز مقاله «مقایسه آثار بنونوتو چلّینی و محمود واصفی، رایحه رنسانس بین رود آرنو و آمودریا» را ارائه داد.

 وی در سخنرانی خود با شرح حال این دو نویسنده هم‌دوره و با توضیحاتی درباره تاریخ ایران و ایتالیای دوره‌های مزبور، جنبه‌های مشترک زندگی این دو نویسنده را نمایاند. وی در بخش دوم سخنرانی خود، بندهایی از «بدایع الوقایع» محمود واصفی را خواند و جنبه‌های هنری و ادبی آن را برشمرد و همچنین چند قسمت از کتاب «زندگی و خاطرات» اثر بنونوتو چلّینی را قرائت کرد، سپس این دو اثر را در بوته خوانشی تطبیقی قرار داد.

نسرین فقیه ملک مرزبان، از دانشگاه الزهرا هم مقاله خود با عنوان «معنای عشق در شعر کلاسیک فارسی و دانته و پترارکا» را  ایراد کرد. وی در سخنرانی خود با مقایسه موردی بین سه شاعر غنایی ادبیات فارسی (حافظ، سعدی و رومی) و دو شاعر ایتالیایی (پترارک و لئوپاردی) اذعان کرد که در سیر مفهومی گفتمان عاشقانه در اشعار فارسی از قرن سوم به بعد با همپوشانی گفتمان عاشق و معشوق، گفتمان عابد و معبود و گفتمان پادشاه و رعیت به صورت فزاینده‌ای مواجه می‌شویم و در بیان علل متعدد این همپوشانی می‌توان تأثیر عمیق مذهب و ساختار اجتماعی مبتنی بر مذهب را توضیح داد.

وی افزود: می‌توان بیان کرد که جامعه مذهبی ایتالیا نیز از اواخر قرون وسطی به بعد سیر متفاوتی را طی کرد و ضمن تأکید برخی از اقشار جامعه بر مذهب، شاعران با دیدگاه‌های متفاوتی به احساسات درونی و ابراز عاطفی و هنری خود پرداختند.

السّاندرو گروسّاتو از دانشگاه پادوا ضمن ارائه مقاله‌اش با عنوان «فرش ایرانی در نقاشی‌های ایتالیایی دوران رنسانس» نخست در مورد تاریخچه به وجود آمدن فرش و به ویژه فرش ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی مباحثی را بیان کرد و سپس، اسلاید تصاویری گوناگون از آثار نقاش‌های سرشناس دوره رنسانس ایتالیا که در آنها فرش‌های ایرانی به طور واقع‌گرایانه ترسیم شده‌اند را نشان داد.

وی همچنین توضیحات مفصلی درباره تاریخ و سبک هر یک از این فرش‌ها ارائه داد و بر اهمیت این نقاشی‌ها به عنوان مدارک تاریخی تأکید کرد و گفت: فرش‌های موجود در این نقاشی‌ها می‌توانند اخبار مفیدی درباره هنر فرش‌بافی و نیز در باب بهره‌برداری فرش ایرانی در ایتالیای رنسانس را به آگاهی مورخین رشته هنر برسانند.

ناهید نوروزی از دانشگاه بولونیا در سخنرانی خود با عنوان «زنان مبارز در منظومه‌های فارسی و در اشعار تورکواتو تاسّو»، به زنان مبارز در «اورشلیم آزاد شده» تورکواتو تاسّو (شاعر ایتالیایی قرن شانزدهم) و منظومه‌های فارسی به ویژه «شاهنامه» فردوسی و «همای و همایون» خواجوی‌کرمانی پرداخت و لزوماً به پیشینه زنان جنگجو در هر کدام از این شاعران هم اشاره کرد.

وی گفت: زنان جنگجوی آمازون، نمونه‌ای از این زنان الگو می‌توانند باشند که در «شاهنامه» و در «اسکندرنامه» نظامی از آنها یاد شده است و البته منبع آن به احتمال بسیار قوی برآمده از ادبیات یونانی است و در ادبیات لاتین و ایتالیایی هم بازتاب وسیعی داشته است.

ماتّئو کومپارتی از دانشکده هنر دانشگاه رنمین چین هم در بیان مقاله خود با عنوان «اسطوره «مدوزا» تصاویر گورگونیک در فرهنگ هلنیسم و دنیای ایران» اسطوره «مدوزا» و بازتاب آن در پیکره‌ها و نقاشی‌های دوره هلنیسم ایتالیا و نیز در دوره‌های متعدد تاریخی ایران را با نگاهی تطبیقی شرح داد.

وی مرکزیت بحث را بر ویژگی خاص «مدوزا» مبنی بر مرگ‌زا بودنش قرار داد و افزود: هنگامی که کسی به «مدوزا» چشم می‌دوزد به خنده‌ای چنان مبتلا می‌شود که به مرگ فرد می‌انجامد. راه چاره برای مقابله با این اسطوره مرگ‌زا روی برگرداندن از «مدوزا» و بریدن سر اوست، کاری که پرسئوس قهرمان از پسش برآمد و نیز استفاده از آیینه که منجر به مرگ «مدوزا» می‌شود.

کومپارِتی با نشان دادن تصاویر گوناگون از این اسطوره در فرهنگ یونانی ـ رومی و نیز در فرهنگ ایرانی نکته‌هایی درباره چگونگی نگرش‌های مشابه و نحوه برداشت این اسطوره در دو فرهنگ ایراد کرد و گفت که در ایران، «مدوزا» بیشتر به صورت اژدها یا مار و سمندر متجلّی می‌شود.

فائزه مردانی از دانشگاه بولونیا هم ضمن ارائه مقاله «جنون، مرگ و شعر در اشعار آلدا مرینی و فروغ فرخزاد»، سخنرانی خود را با شرح حال آلدا مرینی و فروغ فرخزاد آغاز کرد و مشخصات تاریخی و جنبه‌های مشترک زندگی شخصی این دو شاعره هم‌دوره را بر شمرد و نشان داد که چطور این دو زن، وظیفه سنگین و شکننده نمایندگی عصر خود را به جان خریدند و فریادِ زنان را در شعرشان بازتاب دادند.

مردانی سپس به چگونگی سروده‌های غنایی و زاویه‌های مشابه هنری این دو شاعر پرداخت و با دکلمه زیبایی از اشعارشان، با مقایسه‌ای موردی، توضیح داد که چطور جنون در اشعار آلدا مرینی و مرگ در اشعار فروغ فرخزاد با زندگی شخصی و در عین حال با نگرش پرافق جهانی ـ عرفانی این دو شاعر زن ادغام و عجین است و بوطیقایی آنها را فرم داده است.

در پایان این همایش دو روزه، پیستوزو، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بولونیا، فعالیت‌های انتشاراتی ایران‌شناسی سال ۲۰۱۶ در دانشگاه بولونیا را برشمرد که عبارتند از: کتاب «همای و همایون»، ترجمه و تحقیق ناهید نوروزی، کتاب «باغ و رود» مجموعه سخنرانی‌های همایش ایران‌شناسی در دانشگاه بولونیا در سال ۲۰۱۵ با کوشش فائزه مردانی و بخش اول فرهنگ فارسی ـ ایتالیایی به کوشش مائوریتسیو پیستوزو و کریستینا پودیولی.