تغییرات در قالب کتاب با تحول دیجیتال

تحول دیجیتال تحول شگفتی را در بحث کتاب پدید آورده است

به گزارش خبرنگار لیزنا، در ابتدای این نشست زره ساز ضمن خوشامد گویی به مهمانان دربارۀ موضوع این نشست گفت: وقتی صحبت از آینده کتاب می‌کنیم، در واقع درباره مفاهیمی سخن می‌گوییم که امکان اتفاق افتادن آن در آینده وجود داشته باشد. در ابتدا باید بدانیم که بین پیش‌بینی و پیش‌گویی تفاوت وجود دارد؛ پیش‌بینی مبنای علمی داشته و پیش‌گویی مبانی استدلالی ضعیف‌تری را دربرمی‌گیرد. در اجلاس جهانی داووس در سال 2008 یکی از آینده شناسان پیش‌بینی انجام داد و توصیه کرد که سرمایه گذاران روی چهار پیشگویی سرمایه گذاری کنند؛ قیمت نفت، اقتصاد برتر شدن آفریقا، آب به عنوان ماده حیاتی هم ارزش شدن با قیمت نفت و از بین رفتن کتاب0 اکنون با گذشت 10 سال از این پیشگویی می‌بینیم که هیچکدام از آنها محقق نشده است. طیق پیشگویی‌ها کتاب در آینده کاربردی نخواهد داشت، هرچند از مفهوم سنتی کتاب به عنوان فرایند نشر سنتی فاصله گرفته‌ایم اما انواع منابع اطلاعاتی را میتوان جزئی از کتاب دانست.

وی افزود: تحول دیجیتال تحول شگفتی را در بحث کتاب پدید آورده و سبب سهولت استفاده و جامعیت ارائه محتوا و پیوندهای گسترده‌ای به مبانی دانشی را فراهم کرده است. هنوز کتاب چاپی از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است و این گونه کتابها یک سری ویژگی‌ها دارند که باعث شده تحول دیجیتال نتواند کتاب چاپی را کامل از بین ببرد. برای بحث در آینده شناسی و آینده نگری باید به این نکته تأکید کنیم که بر اساس سرنخ‌ها و المانهای موجود باید سناریوهایی را برای آینده تأمین کرد و به جای پیش‌بینی آینده آن را بسازیم.

ماهیت کتاب همواره برقرار است

زین العابدینی در سخنان خود اظهار داشت: صحبت درباره آینده ماهیتی پارادوکسی دارد، از یک طرف جذاب و از طرف دیگر خطرناک نیز است.  باید با المانهای علمی در خصوص آینده بحث کنیم. در دنیای علم و تجارت با استفاده از تکنیک‌های داده کاوی گذشته را تحلیل می‌کنند و در عرصه کتاب با داده‌های چند بعدی از جمله تولید کتاب، نویسندگان، اتفاقات زمانی، فروش و تیراژ باید تحلیل را انجام دهیم.  بر این اساس می‌توان الگویی ترسیم و وضعیت کتاب را نشان داد و نگاهی نسبی به آینده داشت. البته نمی‌توان این تحلیل را مبنایی کامل در نظر گرفت به این دلیل که در حوزۀ آینده کتاب بخش عمده آن به تخیل آغشته می‌شود، یعنی بر اساس خیال فکر می‌کنیم که در آینده چه اتفاقی می‌افتد.

وی افزود:  خیال مبنای علمی و احساسی  داشته و با تلفیق این دو می‌توانیم بفهمیم که احتمالاً چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ مثلا حدود 10 سال پیش خیال می‌کردند که در آینده کتابخانه‌های بدون دیوار داشته و کاغذ و مرکب و به طور کلی کتاب از بین برود. بحث در این خصوص دو مسأله جدا از هم را دربرمی‌گیرد؛ بحث فرمت و قالب کتاب و بحث محتوا. فرمت و قالب مثل هر چیز دیگری تغییر و تحول می‌یابد اما محتوا همان نقش ونفس کتاب است که عامل دانایی به شمار می‌رود و تغییر نمی‌کند. کتاب یکی از بهترین اختراعات  بشری است و آنقدر بی نقض بوده که تغییر و تحولی در آن وجود ندارد، پس ماهیت کتاب همواره برقرار است.

زین العابدینی در ادامه گفت: اما مسأله مهم لذت و نیاز به کتابخوانی است که اگر از بین برود مشکل ساز می‌شود. ممکن است که کتاب از بین برود اما فکر و اندیشه درون کتاب از بین نمی‌رود. شاید که قالب کتاب با توجه به نیازهای زمانه عوض شود اما عادت به کتاب خواندن چیزی است که در آینده باید حفظ و نسبت به آن حساسیت داشته باشیم.

تحول به معنای تکامل تدریجی است

شقاقی در خصوص مفهوم کتاب و تحولات آن گفت: بحث من دربارۀ پیشران‌هایی است که خواستار تحول در حوزۀ کتاب هستند. تحول در شکل، چاپ و ارائه کتاب از قالب سنتی به جدید مهم‌ترین تحولات این حوزه را شامل می‌شود. این پیشرانه‌ها بسیار فعال هستند.

وی در ادامه به توصیف کتاب از نظر ظاهری در شمایل سه بعدی پرداخته و عنوان کرد: کتاب سه لایه دارد؛ اولین لایه که ماهیت آن است شامل کاغذ، جوهر، فرم و عطف می‌شود. سوشیال فرم (گروه‌های اجتماعی) که در ساخت این لایه شرکت دارند، جمعیتی هستند شامل کاغذ فروشان، صحافی‌ها و ناشران. لایه دوم یا میانی مربوط به صفحه بندی کتاب و ساختار آن از جمله پاراگراف‌ها، آغاز فصل‌ها، پانویس‌ها و فهرست است. شکل‌بندی اجتماعی این فرم شامل صفحه آراء، ویراستارها، ویراستاران استنادی و اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها که چارچوب نگارش را تعیین می‌کنند و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی است. لایه زیرین که بنیادی‌ترین لایه را تشکیل می‌دهد، ایدوئولوژی‌ها، افکار و اندیشه‌ها را شامل می‌شوند.

وی در ادامه پیشران‌ها را توضیح داد و گفت: پیشران‌ها عبارت است از نئولیبرال‌ها، مارکسیست‌ها و پست مدرن‌ها، این گروه‌ها برای رسیدن به یک فرم نهایی و محتوایی کتاب که فرم بندی کتاب را تشکیل داده و به صورت پیام در کتاب عرضه شود، با یکدیگر درگیری و تعامل دارند. نئولیبرال‌ها با مفهوم مالکیت فکر در ارتباط  بوده و درگیر این مسأله هستند. این موضوع برای آنها ارزش اضافی ایجاد می‌کند به این دلیل که در ارتباط با صاحب اثر و مالک اثر است، آنها می‌خواهند سهم کتاب را برای مؤلف به نفع خود مصادره کنند.

این استاد دانشگاه افزود: مارکسیست‌ها نیز از ارزش اضافی صحبت می‌کنند و می‌خواهند آن را تقسیم کنند. یعنی نهاد توزیع کننده و مفهوم مالکیت اثر از بین برود. این گروه فناوری اطلاعات و تحول دیجیتال را بستر مناسبی برای هدف خود می‌دانند.  اگر این مفهوم از بین برود کتاب نیز از لایه زیرین از بین می‌رود. پست مدرن‌ها مفهوم مؤلف را از جنبه اعتبار بخشی دنبال می‌کنند. در واقع مؤلف کسی است که این اعتبار را دارد تا یک سری مفاهیم را گسترش دهد و این اعتبار را از نهادهای فرهنگی کسب می‌کنند. مارکسیست‌ها به دنبال این هستند که این اعتبار را بشکنند.این گروه روشنفکران خارج از نهاد دانشگاه هستند و اعتبار دانشگاه برای مفاهیم علمی را به رسمیت نمی‌شناسند. آنها فناوری اطلاعات را فرصتی مغتنم برای شکستن اعتبار مؤلف می‌دانند. مفهوم مؤلف از لایه اول به‌وجود می‌آید و به لایه های زیرین نیز رسوخ می‌کند.

شقاقی در خصوص ظهور مؤلف گفت:  در دوره‌های استنساخ که کتابها را نسخه‌برداری می‌کردند، از آنجایی که این کار مدت زمان بسیار زیادی به طول می‌انجامید بنابراین برای جلوگیری از سرقت آنها را زنجیر می‌کردند. استنساخ آمیخته با مفهوم تفسیر مجدد متن بود، کسی که استنساخ می‌کرد نقش مؤلف هم داشت. استنساخ کننده مانند مصحح امروزی اغلاط کتاب را تصحیح کرده و حواشی بر آن می‌نوشت. چون هنوز مفهوم مؤلف متولد نشده بود، کتابها را بر اساس عنوان فهرست نویسی می‌کردند. با ظهور چاپ مفهوم مؤلف آغاز شد. چاپ نشان می‌دهد که هسته اصلی در شکل گیری مفهوم مؤلف شکل ظاهری کتاب بوده و شکل بندی مالکیت محتوایی کتاب را شکل می‌دهد. گروه‌هایی در جامعه وجود دارند که با مفهوم مؤلفیت در لایه زیرین مرتبط هستند. نباید مفهوم آینده کتاب را در دو لایه اول ببینیم و باید آن را در لایه سوم دنبال کرد. با مفهوم کتاب هیچ‌ وقت خداحافظی نخواهیم کرد، اما تغییر محتوای کتاب خطرناک است.

هنر کتابخانه ایجاد تعامل و هم‌زیستی بین محیط سایبری و فیزیکی است

امینی به بررسی تحول دیجیتال در صنایع فرهنگی و بخش کتاب پرداخته و گفت: در حوزۀ صنایع فرهنگی و صنایع نرم 11 بخش وجود دارد؛ صنعت طراحی، بازی، رسانه و حوزۀ نشر و کتاب مهمترین این بخش‌ها هستند. تحول به معنای انقطاع از گذشته است اما در عمل تحول یک بعد انقطاع و یک بعد بهبود و تکامل تدریجی دارد. دیجیتال را در معنای عرفی به اینترنت نسبت می‌دهند، در حالیکه فضای دیجیتال به معنای همگرایی فضای فیزیکی، سایبریف دنیای ذهن و دنیای اجتماعی است. بنابراین مفاهیمی مثل کتاب و کتابخانه را اگر در ابعاد فیزیکی تصور کنیم، حذف نمی‌شوند بلکه تغییر شکل می‌دهند.

وی در خصوص دوره‌های دیجیتال عنوان کرد:  دیجیتال را می‌توان به سه دوره تاریخی تقسیم کرد؛ پیش از اینترنت، اینترنت و پس از اینترنت. عصر دیجیتال مربوط به دوره پسا اینترنت بوده و به مفاهیم ذهن و سایبری پیوند می‌خورد. پس موضوعات مرتبط با کتاب به خصوص کتابخانه‌ها حذف نمی‌شوند و به عنوان یک نهاد اجتماعی برای رسیدن به اهداف فرهنگی باز تعریف می‌شوند.

امینی افزود: تحول دیجیتال یعنی تأمین راهبردی بنیادی در منطق کاربرد پدیده‌ها بر مبنای فناوری‌های دیجیتال و تأثیرات آن بر این پدیده‌ها. تأثیر روی صنایع فرهنگی به چند دسته تقسیم می‌شود.  1-بحث رفتار فرهنگی یعنی اینکه از حالت تمایل به مالکیت کتاب به سمت تمایل در تسهیم کتاب برویم و به دنبال به اشتراک گذاشتن آن باشیم.  2-حرکت از کتابخوانی به سمت محتوا خوانی  که در این بحث با توجه به اینکه کاربران ایرانی به حدود یک ساعت از وقت خود را در فضای مجازی می‌گذارند یا در حال خواندن محتوا هستند و یا در حال تولید آن. 3-حرکت از حالت عمیق خوانی به سطحی خوانی در این وضعیت بیشتر از آنکه درگیر کتاب بشویم از طریق شبکه‌های اجتماعی مفاهیم را به صورت سطحی دریافت می‌کنیم. تحول دیجیتال تحول در کتابخانه‌ها است و هنر کتابخانه در این است که تعامل و هم‌زیستی بین محیط سایبری و فیزیکی ایجاد کند.

او دربارۀ تآثیر تحول دیجیتال بر فرهنگ اظهار داشت: تحول دیجیتال بر روی کسب و کارهای فرهنگی در سه محور تأثیر می‌گذارد؛ در شیوه سنتی یک فرایند چاپ و یک فرایند نشر داشتیم اما کسانی که سراغ دیجیتال می‌روند دغدغه‌های پیشنهاد محصولات جدید، یافتن گروه مخاطب جدید و ایجاد مدلهای درآمدی جدید داشته‌اند. از طرف دیگر دیجیتال برای بهبود عملکرد کتاب مثلاً شبکه توزیع کتاب اهمیت داشته و اصلی‌ترین کارکرد رسانه‌های مجازی جذب مخاطب است. تحول دیجیتال در 6 مورد بر کالاهای فرهنگی اثر می‌گذارد؛ حرکت از انبوه سازی به سمت شخصی سازی کتاب، حرکت از فضای دو بعدی به فضای چند بعدی، حرکت از ارتباطات یک طرفه به ارتباطات دو سویه، حرکت از ارتباط لمسی به غیر لمسی، حرکت از تک رسانه‌ای به چند رسانه‌ای و حرکت از یاددهنگی به سمت یادگیرندگی.

امینی در پایان گفت: اگر کتاب را اطلاعات مدون، مکتوب و معتبر میدانیم بنابراین تغییر قالب آن اهمیتی ندارد و مجموعه‌ای از محتواها حائز اهمیت است. هنوز تمایل به تجربه فیزیکی وجود دارد، پس بعد فیزیکی کتاب را نمی‌توان حذف کرد. هرچند کتابه‌ای الکتریکی رشد کرده است اما مردم هنوز به خریدن کتاب‌های فیزیکی تمایل دارند. در موضوع آینده کتاب باید سه مورد آینده پژوهی، آینده نگاری و آینده پذیری کتاب را در نظر گرفت.