کتابخانه آموزشگاهی حلقه‌ای مفقوده در نظام آموزش و پرورش ایران

 یادداشت اختصاصی لیزنا: 

دل اگر تاریک، اگر خاموش بسم الله نور

گر چراغان است بسم الله الرحمن الرحیم

حرف اول:

سال 1382 بود و برای امضاء قرارداد فهرست‌نویسی منابع کتابخانه شهید کامیاب فرهنگیان، به اداره کل آموزش و پرورش استان خراسان آن موقع و خراسان رضوی فعلی مراجعه کرده بودیم. مسئول قراردادها نگاه متعجبی به ما انداخت و گفت طرف این قرارداد شما هستید؟! ... برای عزیزان آموزش و پرورشی حضور ما تعجب برانگیز بود نه از آن جهت که دانشجوی کارشناسی بودیم از آن جهت که کتابداری می‌خواندیم و قرار بود قراردادی را با آموزش و پرورش امضا کنیم.

این نگاه تقریبا همیشه و در هر جایی بوده و کتمان نمی‌کنم که آزاردهنده است. سال 1389 همایش سالانه نخبگان جوان را فرصتی دیدم که بتوان از آن تریبون سخن دوستان هم‌رشته‌ای را به گوش دیگران رساند. شاید دغدغه ما تبدیل به مطالبه‌ای به حق می‌شد. اولین پیش‌نویس را نوشتم و ارسال کردم. بعد از چندین بار انتخاب و باز هم انتخاب، نهایتا در جمعی از دوستان نخبه حضور یافتم تا تمامی شرایط مورد سنجش قرار گرفته و انتخاب نهایی سخنرانان انجام پذیرد. این فرایند چیزی حدود دو ماه به طول انجامید. تا آنجای کار اوضاع بر وفق مراد بود و به عنوان یکی از سخنرانان انتخاب شدم هر چند که در نهایت امر به دلیل کمبود وقت تنها نیمی از دوستان توانستند مطلب خود را بیان کنند. اگر چه متن را شخصا به رهبری تقدیم کردم اما از آن جایی که بازتاب رسانه‌ای آن کمتر از متن‌های ارائه شده بود، این مجال را فرصتی می‌دانم برای بازخوانی‌اش.

خوشبختانه عزمی جزم شده و شنیده‌ام برخی دوستان انجمنی دوباره در حال تلاش هستند تا کتابخانه آموزشگاهی به دست کتابداران سپرده شود. امیدوارم این تلاش به زودی ثمر بخشد. اما متن تقدیمی چنین است:

عنوان: کتابخانه آموزشگاهی حلقه‌ای مفقوده در نظام آموزش و پرورش ایران

با سلام حضور رهبر فرزانه و جمع نخبگان حاضر

همایش‌های سالانه بنیاد فرصت خوبی برای بیان دغدغه‌ها و ایده‌هاست. این فرصت را غنیمت می‌شمارم و دغدغه و نگرانی بخش نه چندان کوچکی از جامعه فرهنگی ایران را به عنوان نماینده‌ای از متخصصان حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی به عرض می‌رسانم. مجال اندک است پس به چند مقدمه کوتاه بسنده می‌شود و سپس مسئله‌ای را که می‌تواند راه حلی منطقی و علمی داشته باشد بیان خواهم کرد.

در مقدمه اول باید گفت:

اهمیت، جایگاه و ارزش دانش بر کسی پوشیده نیست. همگان می‌دانیم که نخستین قسم پروردگار عالم در خطاب بر پیامبر اعظم، قسم بر قلم است و آن چه بدان می‌نگارند.

حضرتعالی در جمع کتابدارن نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، یکی از بدترین و پرخسارت‌‌ترین تنبلی‌ها را تنبلى در خواندن كتاب دانسته‌اید ... (1390)

در آن نشست از نقش کتابداران سخن گفتید و نفس آن را «يك كار انسانىِ فرهنگىِ برجسته» دانستید با این تاکید که «كتابدار صرفاً آن كسى نيست كه خدمتِ آوردن و دادن كتاب را به عهده ميگيرد؛ كتابدار ميتواند منبع و منشأ و مرجعى باشد براى راهنمائى مراجعه كنندگان».

در دیدار با مسئولان كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان با بیان این مطلب که «اگر مسؤولان امور فرهنگى كشور بخواهند مسأله‌ كودك و نوجوان را آن‌چنان كه هست، مورد اهتمام قرار دهند، من خيال مى‌كنم خيلى از آنهايى كه مسؤولند، از ساعات خوابشان هم خواهند زد»، اهمیت توجه ویژه به مسئله کودک و نوجوان را مورد تاکید قرار دادید (1377).

در نشستی دیگر با اهالی آمورش و پرورش در سال 90، سخن از زبان ما فرمودید که «هر مقدار که در آموزش و پرورش و ایجاد تحول در آن، سرمایه گذاری شود، قطعاً ارزش بازده آن به مراتب بیشتر از سرمایه گذاری انجام شده خواهد بود، و همه باید با چنین دیدی به آموزش و پرورش نگاه کنند». در همان جلسه بود که وزیر وقت محترم آموزش و پرورش از برنامه درسی ملی سخن گفتند و «توجه به کتابخانه‌های مدارس و مجلات کمک آموزشی».

مقدمه دوم آن که:

در متن سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، که در سال 1390 تدوین و ابلاغ شده است، آن جا که چشم انداز 1404 ترسیم می‌شود مدرسه نهادی است «برخوردار از بهره فناوری آموزشی در سطح معیار؛ با توجه به طیف منابع و رسانه‌های یادگیری (شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات)».

در راهبردهای کلان، راهبردی چون «بهره‌مندی هوشمندانه از فناوری‌های نوین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی مبتنی بر نظام معیار اسلامی (هدف‌های کلان، 3، 2، 1، 5 و 7) (راهبرد 7)» آمده است.

در هدف‌های عملیاتی، ارتقای‌ کیفیت فرایند تعلیم و تربیت با تکیه بر استفاده هوشمندانه از فناوری‌های نوین (3، 2، 1 و 7) (هدف کاربردی 17) مورد تاکید است. و ایجاد،‌ توسعه و غنی‌سازی واحد اطلاعات و منابع آموزش و پرورش در سطح مدرسه (از قبیل کتابخانه، آزمایشگاه و کارگاه، شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات) (راهکار 6-1) یکی از راهکارهاست. حداقل در 10 راهکار ارائه شده در این بخش، به صورت آشکار و ضمنی اشاره‌ای به زیرساخت‌های نرم افزاری و سخت‌افزاری نهاد کتابخانه آموزشگاهی مشاهده می‌شود.

اما مقدمه سوم:

 پژوهش‌ها نشان‌گر برتري روش آموزشی مبتنی بر استفاده از منابع كتابخانه‌ای نسبت به آموزش تك كتاب درسی است؛  همچنین ايجاد علاقه و ديد مثبت در دانش‌آموزان و مشارکت بیشتر در فعاليت‌های كلاسی، کسب نتیجه بهتر در آزمون‌های مهارت‌های پژوهشی و پیشرفت تحصیلی در صورت وجود كتابخانه‌های آموزشگاهی با كتابدارانی متخصص، منابع اطلاعاتی چاپی و الكترونيكی غنی و پربار و معلمانی پشتيبان برنامه‌های كتابخانه (قطبی، 1390) رقم می‌خورد.

اما وضعیت موجود کتابخانه‌های آموزشگاهی ما بر پایه برخی پژوهش‌ها، چندان مطلوب نیست (رقابی و نوروزی، 1388) ؛ مشکلاتی چون نبود پست كتابدار در ساختار اداری آموزش و پرورش، عدم اختصاص بودجه كافی و مستقل برای تجهيز كتابخانه‌های مدارس (رقابی و نوروزی، 1388؛ اصغری نكاح و ديگران، 1388) ، وجود 6/75 درصد مدرسه‌ فاقد کتابخانه آموزشگاهی در شهرهای ایران و 7/92 درصد در روستاها (مجيدی، 1387)  و در نتیجه کاهش سطح خواندن و مطالعه غيردرسی دانش‌آموزان از آن جمله است.

و مقدمه آخر آن که:

دانشجویان رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی، که از امسال با عنوان علم اطلاعات و دانش‌شناسی شناخته می‌شود، در طول تحصیل در مقطع کارشناسی با ادبیات کودک و نوجوان، روان‌شناسی کودک و کتابخانه‌های آموزشگاهی آشنا می‌شوند. چرخه مدیریت اطلاعات از نیازسنجی و مجموعه‌سازی تا سازماندهی، ذخیره و بازیابی، اشاعه و ارائه اطلاعات را می‌شناسند. سواد اطلاعاتی، فناوری‌های نوین اشتراک دانش و سازوکارهای مربوط به مدیریت دانش را فرا می‌گیرند. این تنها بخشی از واحدهایی است که در دوران کارشناسی می‌گذرانند و تحصیل در این رشته تا مقطع دکتری تخصصی در دانشگاه‌های خوب ایران ادامه می‌یابد.

حال مسئله آن است که در مدارس ما، آن جا که  تحول و رشد شناختی، عاطفی، و روانی – حرکتی کودک و نوجوان رقم می‌خورد، نهاد کتابخانه، نهادی خاک خورده، فراموش شده، بی‌اثر و گاه تجملاتی محسوب می‌شود. که در صورت وجود در وضعیت مطلوبی نیست و به دلیل نبود پست کتابدار به فردی غیر متخصص، که می‌تواند مربی پرورشی و یا هر فرد دیگری باشد، واگذار می‌شود. این رویکرد به نهاد کتابخانه آموزشگاهی، نارساست و اهداف تحولی نظام آموزش و پرورش ایران را تحقق نخواهد بخشید.

سخن را به چند پرسش ختم می‌کنم: 

1.  آیا مطلوب‌تر نیست که با توجه به سند تحول، نقش کتابخانه در مدارس ایران بازتعریف شود؟

2.  آیا مطلوب‌تر نیست که کار تخصصی به متخصص سپرده شود؟ و با فراهم ساختن فرصت شغلی مناسب، توازنی میان برون‌داد دانشگاه و نیازهای جامعه برقرار گردد؟

3.  آیا بهتر نیست کودک و نوجوان امروز را که در معرض انواع رسانه‌ها و ابزارهای ارتباطی است با راهنمایی کتابداران به سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای مجهز سازیم؟ و بسیاری پرسش‌های دیگری که در این مجال نمی‌گنجد.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

برخی از منابع

اصغري نكاح، محسن؛ سعيدي رضوانی، محمود؛ آزادفر، نجمه ؛ باغ‌گلی، حسين (1388). "نگرش به خواندن دانش‌آموزان دوره ابتدايي: بررسي تفاوت حسب جنسيت، طبقه‌بندي اقتصادي، اجتماعي و پايه تحصيلي". در مهری پريرخ و شعله ارسطوپور، مجموعه مقالات كتابخانه‌هاي آموزشگاهي: پوياسازي نظام آموزشی و مشاركت در فرايند ياددهی- يادگيری. 3- 4 ارديبهشت. تهران: كتابدار. 429- 444.

رقابی، فرنوش ؛ نوروزی، سوسن (1388). "بررسی وضعيت مجموعه سازی كتابخانه‌های مدارس ابتدايی ودلتی شهر تهران در سال تحصيلی 88- "1387. در مهری پريرخ و شعله ارسطوپور، مجموعه مقالات كتابخانه‌های آموزشگاهی: پوياسازی نظام آموزشی و مشاركت در فرايند ياددهی- يادگيری. 3- 4 ارديبهشت. تهران: كتابدار. 271- 283.

قطبی، مهدی (1390).   نقش و جايگاه كتاب‌های درسی و غيردرسی و كتابخانه‌های آموزشگاهی در نظام آموزشی ايران و جهان: مروری بر متون. شمسه، 3 (10 و 11). دسترس پذیر در http://www.aqlibrary.ir/index.php?module=TWArticles&file=index&func=view_pubarticles&did=1475&pid=11[WU1] 

مجيدی، موسی (1387). "بررسی كتابخانه‌های آموزشگاه‌های براساس كندوكاوی اجمالی در آمار رسمی وزارت آموزش و پرورش". دانش‌شناسی (علوم كتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوری‌اطلاعات)، 1 (1)، 67- 84.