نمونه‌هایی از اهداف و وظایف فراحوزه‌ای مرتبط با مطالعه و کتابخوانی

یادداشت اختصاصی لیزنا: تقریبا تمام کشورهای جهان به‌دلیل اهمیت اطلاعات در رشد و توسعۀ ملی و به منظور ایجاد و تضمین فضایی امن، سالم و رقابتی برای تولید و مصرف اطلاعات، اقدامات زیر را در دستور کار خود دارند:

 برنامه‌ریزی‌های کلان و ملی، ایجاد زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، قانونگزاری، حمایت و پشتیبانی (مالی، زیرساختی، حقوقی و مانند آن)، هماهنگی، ایجاد محیطی امن و برخورد قضایی با تخلفات، عضویت و مشارکت در نهادها و معاهده‌های جهانی جهت حفاظت جهانی از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان اطلاعات کشور در مقابل سایر کشورها (بخصوص عضویت در معاهده‌های زیرمجموعۀ سازمان جهانی حقوق نسخه‌برداری/ ویپو)، پشتیبانی از مشارکت ناشران و تولیدکنندگان محتواهای ملی در سطح جهانی، ارائۀ خدمات آموزشی و پژوهشی،  و غیره.

در ادامه برخی از بندهای مرتبط با توجه ویژه به توسعۀ دانش‌بنیان و مطالعه و کتابخوانی در اسناد بالادستی نظام اشاره می شود تا نشان داده شود که بین اهداف و وظایف نهادهای مسئول و رسمی و عملکرد آنها اختلاف بسیار موجود است. برخی از این اسناد از جمله سند تحول بنیادین، نقشه جامع علمی کشور، ابلاغیه رهبری برای تدوین برنامه توسعۀ ششم، سند چشم‌انداز افق 1400 باید مورد توجه همۀ ارکان نظام از صدر تا ذیل باشد و برخی از اجزای نظام از جمله وزارت فرهنگ و ارشاد، وزارت علوم، و وزارت آموزش و پرورش دارای وظایف خاص و ذاتی در حوزۀ بسط فرهنگ و مطالعه و پژوهش هستند که در ادامه به همین وظایف ویژه اشاره خواهد شد:

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش از جمله اسناد بالادستی بسیار مهم نظام است که نه‌تنها راهبر آموزش و پرورش کشور است بلکه بارها در ابلاغیه‌های متعدد رهبری و سایر اسناد رسمی به آن اشاره شد. در این سند به راهبردهایی در آموزش اشاره شد که قطعا بسیاری از برنامه‌های موجود بخصوص روش‌های آموزش کنکوری در تعارض با آنهاست. از جمله اهداف و برنامه‌های ذکر شده در این سند که مرتبط با کتاب و کتابخانه است:

ایجاد، توسعه و غنی‌سازی واحد اطلاعات و منابع آموزش و پرورش در سطح مدرسه (از قبیل کتابخانه، آزمایشگاه و کارگاه، شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات)؛ ایجاد شبکه‌ای از محیط‌های یادگیری مانند پژوهش‌سراها، اردوگاه‌ها، خانه‌های فرهنگ، کتابخانه‌های عمومی، نمایشگاه‌ها و موزه‌های تخصصی علوم و فناوری، مراکز کارآفرینی، ورزشگاه‌ها و سایر مراکز مشابه و برقراری تعامل اثربخش مدارس با این محیط‌ها، با رعایت اصل غنی‌سازی محیط مدرسه با همکاری سایر دستگاه‌ها؛ اهتمام به طراحی، ساخت و تجهیز مناسب نمازخانه، کتابخانه، آزمایشگاه، فضای سبز و فضای ورزشی در تمام مدارس به‌عنوان محیط تعلیم و تربیت

در اهداف کلی آموزش و پرورش (مصوب مجلس) به این بندها اشاره شده است که مستقیما به  کتاب و مطالعه و پژوهش مرتبط است:

--تقویت روحیۀ تحقیق، تعقل، بررسی و تعمق، نقد و ابتکار؛

--پرورش روحیۀ تعلیم و تعلم و تربیت مستمر

--پرورش روحیۀ کتابخوانی و مطالعه

در بخش اهداف دوران ابتدایی همین سند آمده است که کودک بعد از آموزش ابتدایی باید بتواند این توانایی‌ها را کسب کند:

--به اهمیت و ارزش اطلاعات و اطلاع‌رسانی در زندگی آگاه است.

--به خواندن اشعار و قصه‌های مناسب علاقه‌مند است.

--به نحوۀ یادگیری خود تا حدودی آشناست.

--با برخی از آثار معروف هنری آشناست.

--به مطالعه کتاب علاقه‌مند است.

همین‌ها به شکلی در بخش اهداف دوران راهنمایی و دبیرستان اشاره شده است.

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جمله نهادهایی است که دارای وظایفی اساسی و زیرساختی در زمینۀ بسط فرهنگ از جمله فرهنگ مطالعه و کتابخوانی است. از جمله در وظایف این وزارتخانه آمده است:

سیاستگذاری برای رشد و اعتلای فرهنگ و هنر ایران و اسلام به عنوان عناصر هویت ملی؛ برنامه‌ریزی و ایجاد بسترهای لازم به منظور پرورش استعداد، انگیزه و ذوق فرهنگی و هنری و تقویت روحیه ابتکار و تحقیق آحاد جامعه به ویژه نسل جوان؛ سیاستگذاری و برنامه‌ریزی به منظور فراهم‌سازی زمینه کارآفرینی، اشتغال پویا و رونق اقتصادی بخش فرهنگی کشور؛ برنامه‌ریزی و نظارت بر ایجاد و گسترش فضاهای فرهنگی و هنری شامل کتابخانه‌ها، کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد، سالن‌های نمایش، موزه‌های فرهنگی و هنری، مراکز دائمی نمایشگاه‌های فرهنگی و هنری و نظایر آن.

وظایف معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌طور خاص  به امور کتاب و مطالعه مرتبط است. از جمله این وظایف:

سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در جهت تولید، توسعه و ترویج فرهنگ مکتوب، فرهنگ مطالعه و پژوهش؛ سیاستگذاری و برنامه¬ریزی به منظور توسعه و ترویج کتاب و کتابخوانی در میان اقشار مختلف به‌منظور رشد و ارتقاء سطح معرفت، دانش و فرهنگ اسلامی از طُرق مختلفی چون برگزاری نمایشگاه‌ها، جایزه‌های مختلف کتاب و مدیریت یارانه‌های فرهنگی مربوطه.

دفتر توسعه  کتاب و کتابخوانی در معاونت فرهنگی شامل صدها وظیفۀ بسیار مهم در زمینۀ کتاب و مطالعه و کتابخوانی است. برای مثال در یکی از بندها اشاره است به:

توسعۀ فرهنگ کتابخوانی به‌ویژه بین نوجوانان و جوانان با استفاده از کلیه روش‌های تبلیغی، تشویقی و اطلاع‌رسانی و همکاری مستقیم در اجرای آن‌ها.

از جمله اهداف مصوب مجلس برای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مرتبط با کتاب و مطالعه اینهاست:

توسعه علوم، تحقیقات و فناوری و تقویت روحیه تحقیق و تتبع و ترویج فکر خلاق و ارتقای فرهنگ علم‌دوستی؛ تامین نیروی انسانی متخصص و توسعه منابع انسانی کشور؛ ارتقای سطح دانش و مهارت های فنی و توسعه و ترویج فرهنگ تفکر علمی در جامعه؛

سند چشم‌انداز افق 1400 از جمله مصوبات مهم مجمع تشخیص مصلحت نظام است که توسط رهبری به همۀ نهادهای قانونی، قضایی و دولتی ابلاغ شده است. در این سند تصریح شده است که:

ایران کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه. از جمله ویژگی‌هاى جامعۀ ایرانی در سند چشم‌انداز این است که جامعۀ ایرانی برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایۀ اجتماعی در تولید ملی است و به جایگاه اول اقتصادی، علمی، و فناوری در سطح منطقۀ آسیای جنوب غربی با تاکید بر جنبش نرم‌افزاری تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، و غیره دست یافته است.

برخی از بندهای مرتبط با علم  و دانش در ابلاغ سیاست‌های کلی برنامۀ ششم توسعه توسط رهبری:

دانش‌بنیان نمودن شیوۀ تولید و محصولات صنعتی و خدمات وابسته به آن، نشان‌سازی تجاری و تقویت حضور در بازارهای منطقه و جهان؛  حمایت مادی و معنوی از هنرمندان، نوآوران، محققان و تولیدکنندگان آثار و محصولات فرهنگی و هنریِ مقوّم اخلاق، فرهنگ و هویت اسلامی – ایرانی؛ دستیابی به رتبۀ اول منطقه در علم و فناوری و تثبیت آن با اهتمام به تحقق سیاست‌های کلی علم و فناوری؛ اجرای سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و تأکید بر دوران تحصیلی کودکی و نوجوانی؛ توسعۀ علوم پایه و تحقیقات بنیادی، نظریه‌پردازی و نوآوری در چارچوب سیاست‌های کلی علم و فناوری و نقشۀ جامع علمی کشور.

توسعۀ علمی و دانش‌بنیان از جمله راهبردهایی است که بارها و بارها توسط رهبری و نهادهای بالادستی بر آن تاکید شده است. سند نقشۀ جامع علمی کشور، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی برای نشان دادن توجه ویژه به توسعۀ دانش‌بنیان توسط همۀ اجزای نظام است. مصوبات این شورا تا حد مصوبات قانونی لازم‌اجراست و همۀ نهادهای ملی از مرحلۀ قانون‌گذاری و آیین‌نامه‌های اجرایی تا اجرا و ارزیابی باید به آن توجه ویژه داشته باشند. برخی از مهم‌ترین بندهای مرتبط با محتواها و کالاهای فکری در این سند عبارتند از:

--ساماندهى نظام مالكیت فكرى در حوزه‌هاى علم و فناورى،

--توسعه فرهنگ مطالعه و تتبع و تحقیق؛ تقویت روحیه پرسشگرى و حقیقت‌جویى و یادگیری مادام‌العمر در سطح عموم و استفاده از یافته‌های تحقیقاتی و علمی در زندگی روزمره به صورت عاملی برای توسعه اجتماعی و بهبود زندگی،

--فرهنگ‌سازی عمومى برای تقویت جنبش نرم‌افزاری و تولید بومی علم در جامعه و ارتقای آگاهی‌های علمی عمومی در ابعاد مختلف فرهنگی و سیاسى و اقتصادی،

--ارتقای منزلت و صلاحیت حرفه‌ای و مرجعیت علمی و اجتماعی معلمان، استادان، پژوهشگران و فناوران،

--ارتقاى سطح مشاركت دانشمندان و نقش‌آفرینان در عرصه علم و فناورى در ایفاى رسالت‌هاى اجتماعى؛

--استفاده از ظرفیت رسانه‌ها براى پیشبرد اهداف نظام علم و فناورى در كشور.

--افزایش دسترسى به منابع علمى از طریق گسترش كتابخانه‌هاى عمومى و مجازى در مناطق مختلف و حمایت از تولید و انتشار این منابع همسو با نظام علم، فناورى و نوآورى  كشور،

--به‌كارگیرى فنون علمى و خلاقانه در روش‌هاى تعلیم، تربیت و تدوین متون درسى به‌خصوص در آموزش و پرورش به‌منظور ترویج تفكر خلاق علمى از پایین‌ترین سن‌ها،

--تقویت انگیزه‌هاى معنوى و تشویق اعتباری و مادى برای جلب نخبگان جامعه به سمت حرفه‌های معلمی، استادی، پژوهشى و فناورى،

--حل مشكلات اجتماعى و معیشتى معلمان و پژوهشگران به‌منظور فراهم آوردن بستر لازم براى فعالیت‌هاى علمى،

--ارتقای جایگاه مهد کودک‌ها و آموزش پیش‌دبستانی در نظام تعلیم و تربیت به‌منظور رشد خلاقیت‌ها و مهارت‌هاى لازم و روحیه جستجوگرى،

--ایجاد سازوكارهاى لازم برای رشد خلاقیت‌های علمی و هنری و مهارتی و تربیت تفكر منطقی و عقلانی و روحیه  جستجوگرى در دانش‌آموزان.

*ناشر، مدرس و محقق حوزۀ کتاب، نشر و کتابداری