پنجمین جلسه «اخلاق حرفه‌ای در کتابخانه‌های عمومی» برگزار شد

به گزارش لیزنا، پنجمین حلقه از سلسله‌سخنرانی‌های «اخلاق حرفه‌ای در ‌کتابداری و کتابخانه‌های عمومی»، شنبه ۱۹ مهرماه با حضور مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، به بررسی موضوع «سرقت علمی و راه‌های پیشگیری از آن» پرداخت و به میزبانی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران به صورت نشستی مجازی برگزار شد.

زمینه‌های ایجاد سرقت علمی

شقاقی در ابتدای این نشست به زمینه‌های رواج سرقت علمی پرداخت و گفت: یکی از زمینه‌های ایجاد سرقت علمی «دسترسی برخط (آنلاین) به داده‌ها» است: داده‌ها به صورت گسترده از طریق اینترنت منتقل می‌شود و ابزارهای وب۲ مانند شبکه‌های اجتماعی نیز داده‌ را بسیار دسترس‌پذیر کرده‌ است؛ بطوری‌که گاهی اوقات به اسم استفادۀ منصفانه (موضوع جلسۀ قبل)، این ابزارهای نوین فایل کامل یک کتاب را در دسترس قرار می‌دهند و همین موضوع، به‌شدت بحث سرقت علمی را دامن می‌زند.

استادیار دانشگاه شهید بهشتی افزود: بسیاری اوقات «سیاست‌های نشریات» نیز باعث رخ دادن و رواج سرقت علمی می‌شود. اینکه نشریات به پژوهش‌های آماری بسیار اهمیت می‌دهند و بلاغت جدول‌های آماری نیز پذیرش آنها را نزد صاحبان مجلات راحت‌تر می‌کند، گشوده شدن راه تقلب از این طریق را به دنبال دارد. در این روش یا رویۀ غلط، گردآوری سهل و مغلوط داده‌ها، دستکاری داده و داده‌سازی، مقدمۀ انواع مختلف سرقت‌های علمی می‌شود.

«افزونگی اطلاعات»، زمینۀ دیگری برای سرقت علمی است که مورد تأکید شقاقی قرار گرفت. وی در این باره گفت: امروز اطلاعات در سطح بسیار گسترده‌ای توسط دانشجویان، پژوهشگران، بنگاه‌های علمی و سایر افراد و مراکز، تولید و توزیع می‌شود. بسیاری از داده‌ها بازاستفاده می‌شود و در شبکه‌های اجتماعی نیز جریان پیدا می‌کند. این حجم از افزونگی اطلاعات زمینه ایجاد سرقت علمی را فراهم می‌کند. همچنین «مجلات غارتگر» با پایین آوردن سطح استاندارد و انتظارات از مقالات و انتشار آنها با اهداف مادی و سطح گسترده به سرقت علمی دامن می‌زنند.

بررسی «انتحال» در سرقت علمی

این عضو هیأت‌علمی گروه اطلاعات و دانش‌شناسی، همچنین در این نشست مجازی درباره اجزای سرقت علمی و مفاهیم آن گفت: سرقت علمی شامل سه ضلع «انتحال» به معنای به نام خود زدن اثر یا نوشتۀ فردی دیگر، «تخلف» یعنی خلاف قاعده عمل کردن؛ و «تقلب» به معنای جعل کردن و قلب ماهیت دادن، که هر کدام دارای اجزا و مصادیق مختلفی است.

وی برخی از انواع انتحال را که بر اساس نرم‌افزارهای معتبر علمی قابل کشف است، در ادامۀ سخن معرفی کرد؛ که مهم‌ترین آنها عبارت است از: (1)«Clone»  یا سرقت کل اثر از طریق رونویسی یا کپی‌ کردن کلی، (2)«Control C»  یا کپی- پیست کردن و تهیۀ یک متن از طریق رونویسی (کپی) یک بخش و چسباندن آن به متن ظاهراً مستقل، (3)«Find & Replace»  تغییر واژگان متن با واژه‌یابی و جایگزینی صوری، (4) ترجمه و تفسیر یک متن در متنی دیگر بدون هرگونه اذعان و ارجاع، (5)«Remix»  یا نگارش متن فردی دیگر به زبان یا لحنی متفاوت اما به نام خود، (6)«Recycle» یا استفادۀ مجدد از متن قبلی خودمان و در واقع بازیابی‌اش به عنوان متن جدید، و در نهایت، (7) «Hybrid»  یا کپی کردن بندهایی از یک متن با حفظ ارجاعات همان متن اما در متنی دورگه به نام خود، در حالیکه ارائه‌دهنده از این ارجاعات اطلاعی ندارد.

وی افزود: همچنین «Mush-up» یا سرهم‌بندی کردن با ارائه بندهایی با استناد و بدون استناد در کنار هم، ارجاع نویسنده از یک بند به یک اثر ناموجود،«Aggregator» یا گردآوری که جمع‌آوری کننده مجموعه‌ای از بندها از آثار مختلف و با استنادات صحیح اما بدون حضور مؤلف در آن را به نام خود فراهم می‌آورد، و«Retweet»  یا نوشتن مقاله‌ای با تکیه بیش از حد به یک یا چند مقاله دیگر و بازگویی آنها، از دیگر مصادیق و انواع انتحال است.

این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: اما چند انتحال از نوع پیچیده‌تر هم وجود دارند که نرم‌افزارهای قوی کشف انتحال نیز هنوز قادر به کشف آنها نیستند، مانند: «Second resource» یا کذب مفترع، یعنی دور زدن نویسندگان میانی در استنادات که به‌شدت در پایان‌نامه‌ها دیده می‌شود؛ و «repetitive research» یا پژوهش تکراری یا کلیشه کردن یک پژوهش و بازتولید آن در یک جامعۀ دیگر. انتحال‌هایی از این دست هرچند به شناسایی نرم‌افزاهای قوی و شناخته‌شده در نیامده اما از دید تیزبین پژوهشگران و کتابداران نمی‌توانند مخفی بمانند.

بررسی «تقلب» در سرقت علمی

شقاقی در ادامه دربارۀ ضلع دوم سرقت علمی، یا همان «تقلب» و جعل توضیح داد: از انواع تقلب یا داده‌سازی است که به دلیل سیاست‌های مجلات بسیار شیوع پیدا کرده است. در این نوع از سرقت، فرد چارچوب، روش و ضرورت را کاملا با استنادهای درست می‌چینید، اما زمانی که می‌خواهد داده‌ها را تحلیل کند، همۀ آن چارچوب درست را روی یک مجموعه از داده‌های جعلی اعمال می‌کند. «data manipulation» یا دستکاری داده نیز نوع دیگری از تقلب است که در آن داده‌ها صحیح هستند، اما گویا وفق میل مسئولان، سازمان سفارش‌دهنده، استادی که راهنمای پژوهش است و خود پژوهشگر در نیامده، بنابراین فرد تلاش می‌کند که متغیرها، استانداردها، و تعاریف عملیاتی را طوری تنظیم کند که فراز و فرود و نتایج داده‌ها باب میل خودش یا طرف مقابل و سازمان مخاطب باشد.

این مدرّس دانشگاه افزود: «scale fabrication» یا جعل مقیاس نیز بسیار در پژوهش‌های دانشجویی رواج دارد. استاندارد پژوهش آماری در پرسشنامه که در پژوهش‌های رشته علم اطلاعات هم بسیار رواج دارد برای هرکدام از گونه‌های پژوهش روشی را ارائه می‌دهد، اما وقتی پژوهشگر فرصت کافی برای این اندازه‌گیری‌ها ندارد، مقیاس‌ها را جعل می‌کند و یک عددی به عنوان مثال برای پایایی و روایی می‌سازد. انتساب جعلی «false attribution» نیز، هم از انواع انتحال و هم از انواع تقلب است؛ به این صورت که فرد استنادی را به بندی ارائه می‌دهد که آن بند را آن نویسندۀ مورد استناد اصلاً عنوان نکرده است. یعنی چون پژوهشگر ارجاع درست یا منبع استنادی نداشته، به انتساب جعلی رو آورده است.

بررسی «تخلف» در سرقت علمی

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی دربارۀ ضلع سوم سرقت علمی، یعنی «تخلف» گفت: تخلف به معنای خلاف قاعده یا مقررات (اعم از مقررات اخلاقی، سازمانی و یا عرفی) عمل کردن است. یکی از اشکال آن «Outsourcing» یا برون‌سپاری است که در آن فرد مدعی می‌شود پژوهشنامه یا پایان‌نامه‌ای نوشته‌ام که همه چیزش درست است، مگر انتسابش به مدعی؛ یعنی نه انتحال در آن صورت گرفته و نه تقلب ولی آشکار است تخلف صورت گرفته است. ممکن است پژوهشی همه چیزش درست باشد، اما شما آن را ننوشته باشید! چرا که اگر قاعده بر این است که متن پژوهش را مدعی پژوهش بنویسد، انجام آن توسط غیر، یک تخلف است.

شقاقی افزود: «Replication» یا ثبت یک مقاله در چند مجله نیز تخلف است. یعنی اگر مؤلف یا پژوهشگری برای اینکه سرعت کارش افزایش پیدا کند و در نوبت نایستند و بتواند زودتر پذیرش بگیرد، یک مقاله را همزمان به چند مجله ارائه بدهد تا در نهایت آن را در یکی از آن مجلات منتشر ‌کند، مرتکب تخلف شده است؛ چراکه همه آن مجلات بابت بررسی این مقاله زمان، انرژی و هزینه صرف کرده‌اند و این شیوۀ نویسنده، خلاف قاعده عمل کردن است. همچنین «sliding contribution»  یا اضافه کردن نام افرادی که در نگارش مقاله دخیل نبودند، که معمولاً برای کسب اعتبار و سایر انگیزه‌ها انجام می‌شود، تخلف است. «Author contribution»  نیز تخلفی عکس مورد قبلی است؛ یعنی در یک مقاله یا کتابی که به صورت جمعی نوشته شده و نویسندۀ مسئول موظف است نام همۀ شرکت‌کنندگان در این کار علمی جمعی را ذکر کند، او از این کار یا وظیفۀ اخلاقی و حرفه‌ای سر باز بزند و طفره برود.

راه‌های پیشگیری از سرقت علمی

شقاقی در ادامه درباره رابطه و تأثیر سرقت علمی بر کتابخانه و حرفه کتابداری گفت: کتاب در عصر رسانه‌های الکترونیک تنها محمل اطلاعاتی است که ارتباط خودش را با حقیقت حفظ کرده است؛ چراکه وقتی به سایر رسانه‌ها توجه می‌کنیم همواره این ذهنیت وجود دارد که در پشت آن یک نوع جعل، انتخاب سوگیرانه یا گزینشی به صورت ناخودآگاه و یا خودآگاه وجود دارد. ولی در مورد کتاب هنوز چنین اتفاقی رخ نداده است و چنین تصوری وجود ندارد. چراکه اساساً نوشتار خودش را به ساحت عقل انسان عرضه و ارتباط خود را با حقیقت تثبیت می‌کند؛ اما گفتار یا صوت و تصویر خودش را به ساحت احساسات انسان عرضه می‌کند.

این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: زمانی که ما نسبت به سرقت علمی بی‌تفاوت باشیم، در واقع، نسبت کتاب و حقیقت را تضعیف می‌کنیم. وقتی که کتاب به‌موجب سرقت علمی و اطلاعات نادرست تضعیف شود، کتابخانه تضعیف می‌شود و حرمت کتابخانه نزد مردم پایین می‌آید و وقتی این اتفاق رخ دهد، ارزش و اعتبار کتابدار در جامعه پایین می‌آید.

وی دربارۀ راه‌های مقابله با سرقت ادبی نیز توضیح داد: اولین گام ایجاد حساسیت در خود فرد است؛ و ما باید حساسیت اخلاقی‌مان را به سرقت ادبی-علمی ایجاد کنیم و بالا ببریم. دومین گام، آموزش این حساسیت از دوران کودکی است. لذا آموزش اینکه سرقت علمی چیست و چه انواع و مصادیقی دارد، باید در برنامه‌های فرهنگی کتابخانه‌ها قرار بگیرد. سومین مورد نیز آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی است که باید مهارت‌های جستجو و اعتباریابی اسناد را آموزش دهیم. همچنین دادن بازخورد به مجلات و ناشران دربارۀ سرقت علمی، می‌تواند در کاهش این آسیب موثر باشد.

گفتنی است، سلسله‌سخنرانی‌های «اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و کتابخانه‌های عمومی» به همت معاونت برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد و به میزبانی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران، با ارائۀ مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، طراحی شده و برگزار می‌گردد. این سلسله‌سخنرانی‌ها، نخستین زنجیرۀ تأمل و هم‌اندیشی برای مطالعۀ تکمیلی و اجرای نظام اخلاق حرفه‌ای در کتابخانه‌های عمومی با مشارکت فعال همکاران است که در پنج حلقه ۴۵ دقیقه‌ای از ۲۲ شهریورماه آغاز شد و هر شنبه تا ۱۹ مهرماه حلقۀ دیگری از آن ارائه گشت و ادامه یافت. در نهایت، با یک یا دو حلقۀ بحث و گفتگو در آبان ۹۹، زنجیرۀ نخست به پایان می‌رسد و سلسله‌های بعد بر اساس نیاز و خواست و مشارکت کتابداران کتابخانه‌های عمومی، طراحی و تعقیب خواهد شد.