کارگاه مرور نوشتار و نگارش پیشینه پژوهش: چارچوب‌های نظری و رهنمودهای کاربردی برگزار شد

به گزارش لیزنا، یازدهمین جلسه از سلسله نشست‌های سه‌شنبه‌ها با پژوهش از انتخاب موضوع تا انتشار یافته‌ها  در قالب کارگاه و با عنوان«مرور نوشتار و نگارش پیشینه پژوهش: چارچوب‌های نظری و رهنمودهای کاربردی» توسط معاونت پژوهشی و فرهنگی دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه‌قم،  با تدریس دکتر رحمت الله فتاحی عضو هیأت علمی رشته علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد به صورت مجازی  در تاریخ 12 اسفند ماه 1399 برگزار‌ شد.

دکتر فتاحی در آغاز کارگاه به این نکته مهم اشاره کرد که بخش مرور نوشتارها و پیشینه‌های پژوهش متاسفانه خیلی مورد توجه پژوهشگران نبوده است. وی دلایلی که مشخص می‌کند که پیشینه‌های پژوهش اهمیت دارد را به شرح زیر بیان کرد:

دلایل عام :

زندگی در محیط‌های آکادمیک مستلزم رویکرد تحلیلی و انتقادی است.

اعتقاد به پیشبرد مرزهای دانش مستلزم رویکرد تحلیلی و انتقادی است.

مطالعه متون علمی مستلزم رویکرد تحلیلی و انتقادی است.

نگارش مقاله‌ها و متون علمی مستلزم رویکرد تحلیلی و انتقادی است.

دلایل حرفه‌ای:

مطالعه و نوشتن بخشی از کار کتابداران، دانشجویان و مدرسان کتابداری است.

انجام پژوهش‌های حرفه‌ای بخشی از کار کتابداران متخصص و اعضای هیأت علمی است.

داوری مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها مستلزم مهارت تفکر تحلیلی و انتقادی در زمینه نقد پیشینه پژوهش است.

مشاوره و هدایت دانشجویان و یا مراجعان کتابخانه‌ها در زمینه تدوین پیشینه پژوهش مستلزم آشنایی با مقوله است.

وی درباره وجود ادبیات غنی در زمینه پیشینه پژوهش به شرح زیر بیان کرد:

در دسترس بودن متون تخصصی گسترده: در قالب کتاب، مقاله، راهنما در زمینه پیشینه پژوهش

مطرح شدن چارچوب‌های نظری در زمینه پیشینه پژوهش

ارائه رهنمودهای کاربردی در زمینه پیشینه پژوهش در کتاب‌های روش تحقیق، وب‌سایت‌های پژوهشی، وب‌سایت‌های دانشگاهی

وی درباره جایگاه پیشینه پژوهش در کل فرآیند پژوهش گفت: می‌توان مفهوم و اهمیت پیشینه پژوهش را در پاسخ به این سوال یافت: آیا می‌توان پژوهشی را تصور کرد که بی‌نیاز از مرور پیشینه باشد؟

تعیین موضوع و محدود نکردن آن

بررسی ادبیات تخصصی و مرور پیشینه

شناسایی مسئله، تدوین پرسش‌ها و یا فرضیه‌ها

طراحی روش پژوهش، ابزارها و مراحل کار

اجرای مراحل پژوهش و گردآوری داده‌ها

تجزیه و تحلیل داده‌ها و ارائه یافته‌ها ( مقایسه پژوهش خود با پژوهش دیگران و اینکه چه تشابه و چه تفاوتی بین پژوهش‌ها است)

استنباط، بحث و نتیجه گیری

دکتر فتاحی درباره مفهوم و اهمیت پیشینه پژوهش گفت:

مبنای شناسایی ادبیات تخصصی (تاکنون چه کارهایی و با چه روش‌هایی انجام شده‌است)

مبنای شناسایی یافته‌های تخصصی (چه دستاوردهایی ارائه شده‌است)

مبنای شناسایی شکاف‌های پژوهشی (چه کارهایی انجام نشده‌است)

پرهیز از دوباره کاری (چه موضوعاتی نو است و ارزش انجام دارد)

مبنای شناسایی مسئله پژوهش (مسئله مورد نظر چیست)

مبنای تدوین پرسش‌ها و یا فرضیه‌های پژوهش (ابعاد مسئله کدام است)

وی درباره ارتباط پیشینه پژوهش با پژوهش در دست انجام گفت:

دانش بر پایه پژوهش‌ها شکل می‌گیرد.

هر پژوهشی بر پایه دانش پیشین انجام می‌شود.

انتظار می‌رود هر پژوهشی به دانش جدید بیانجامد.

دستاوردهای پژوهش‌ها به شکل‌های گوناگون نشر یافته و در دسترس قرار می‌گیرد.

دسترسی، مرور، تحلیل و استنتاج از پژوهش‌های پیشین یکی از رویکردهای اساسی در شکل‌گیری پژوهش‌های نوین است.

دکتر فتاحی در ادامه درباره انواع مرور نوشتار و پیشینه پژوهش اظهار داشت:

مرور تحلیلی (Analystical Review): تحلیل این که از چه روش و یافته‌هایی استفاده شده و ابعاد مختلف در گرفته شود.

مرور استدلالی (Argumentativate Rewiew): به صورت گزینشی عمل کرده و سعی در تایید و یا رد مطلبی دارد.

مرور انتقادی (Critical Review) : افزون بر تحلیل نوشته‌ها به جنبه‌های دیگری بویژه نقاط قوت و ضعف پیشینه‌ها هم توجه می‌شود.

مرور نظام‌مند (Systematic Review): مرور بسیار دقیق در رابطه با موضوع علمی خاص که تحقیقات گذشته جستجو، شناسایی، انتخاب و ترکیب می‌شوند.

مرور تاریخی (Historical Review) : پژوهش‌ها در طول دوره زمانی خاص چه دستاوردهایی در زمینه خاصی داشته‌اند.

مرور روش شناختی (Methodological Review): پژوهش‌ها از چه روش‌هایی با چه نقاط قوت و ضعفی استفاده کرده‌اند.

فراتحلیلی (Meta Analysis): مرور و تحلیل پیشینه‌ها در یک زمینه خاص با دیدی کلان و با هدف مشخص.

   از بین انواع رویکردها در پایان نامه‌ها بیش از یکی دو مورد از انواع مرور‌ها بیشتر استفاده نمی‌شود.

وی درباره پیشینه پژوهش به منزله روش تحقیق گفت:

مرور پیشینه پژوهش ماهیتا به گونه‌ای انجام می‌شود که روش تحقیق به شمار می‌رود.

مرور پیشیه پژوهش یک فرایند روشمند مبتنی بر گردآوری اطلاعات و دانش موجود در یک موضوع خاص است.

برای مرور پیشینه باید از روش تحقیق مشخصی استفاده شود.

وی در ادامه سوال گام‌های جدی برای آنکه چگونه منابع لازم برای پیشینه پژوهش را جستجو کنیم؟ را مطرح کرد و گفت:

توجه به از اصل جامعیت و مانعیت در بازیابی پیشینه‌ها

جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی و استنادی نظیر نورمگز، انسانی ، سیویلیکا، گنج، مرکز منطقه‌ای و پایگاه‌های خارجی مانند Ebsco, ProQuest, WOS, Elsevier

به کار گیری راهبرد جستجو:

"پیشینه پژوهش"+ "موضوع مورد نظر"

"مرور ادبیات" +"موضوع مورد نظر"

"ادبیات تحقیق"+ "موضوع مورد نظر"

مقالات هسته" + "موضوع مورد نظر"

“literature review” +”subject”

“review of the literature”+”subject”

“critical review”+subject

وی درباره انواع منابع مورد جستجو و مرور تصریح کرد:

مقاله‌های مجله‌ها، بویژه مقاله‌های مروری

مقاله‌های دانشنامه‌ها

مقاله‌های همایش‌ها

پایان‌نامه‌ها

کتاب‌ها و منابع مرجع

گزارش طرح‌های پژوهشی

منابع آرشیوی/ اسناد و مدارک

دکتر فتاحی درباره چارچوب و مراحل تدوین پیشینه پژوهش گفت:

مشخص کردن دامنه موضوعی پیشینه

مشخص کردن دامنه زمانی و زبانی پیشینه

مشخص کردن روش گردآوری اطلاعات (منابع)

مشخص کردن شیوه توصیف و تحلیل پیشینه‌ها

مشخص کردن شیوه استنتاج (نتیجه گیری)

وی درباره ساختار پیشینه پژوهش گفت: برای آشنایی بیشتر می‌توان عبارت لاتین Literature review structure را در مرورگر جستجو کرد.

ساختار معمول:

ارائه یک مقدمه کلی و اشاره به اهمیت موضوع از بعد ضرورت پژوهش در آن

بیان سابقه توجه به موضوع به لحاظ نظری و کاربردی

اشاره به روش انجام کار در جستجو و یافتن پیشینه‌ها

مشخص کردن نظم ساختار (زمانی، مکانی، موضوعی)

معرفی پژوهش‌های مهم به شکل تحلیلی/ انتقادی و اشاره به یافته‌های عمده آن‌ها، روش‌های مورد استفاده

استنتاج از مرور پیشینه: ارائه یک تصویر کلی از وضعیت پژوهش‌ها و اشاره به یافته‌های مهم و بیان نقاط خالی پژوهش

وی گفت: پیشینه‌ها را می‌توان به صورت یک جدول ساختاریافته به تفکیک ستون‌ها (عنوان و نام نویسنده مقاله، روش انجام پژوهش، موضوع اصلی، یافته‌های مهم، برداشت پژوهشگر از آن یافته‌ها)، بخش بندی  برپایه مفاهیم و موضوع‌های تخصصی، نظم موضوعی و ادغام مفاهیم نظری و مرور پیشینه‌ها نیز نشان داد.

وی در ادامه گفت:در مرور پیشینه‌ها نشان دهید که به ادبیات پژوهش از طریق نشان دادن گستره کار (جامعیت)، نشان دادن مهم‌ترین و تخصصی‌ترین و مرتبط ترین نظریه‌ها و پژوهش‌ها (مانعیت)، مطرح کردن آنچه که واقعا در راستای پژوهش خود استفاده کرده‌اید (هدفمندی)، برقراری ارتباط بین این بخش با مسئله پژوهش، پرسش‌ها و فرضیه‌ها و نیز یافته‌های مورد انتظار (انسجام)، طرح شیوه مرور (نظم): مرور برخي پژوهش‌های عمده و يافته‌هاي آن‌ها برپایه نظم زمانی (از قدیم به جدید) مقاله‌های بررسی شده ، استنتاج از مرور پیشینه‌ها: ارایه تصویر کلان از پژوهش‌ها، اشاره به فضاهای خالی پژوهش  تسلط دارید.

وی در ادامه به یک نمونه از مقدمه پیشینه پژوهش اشاره کرد و گفت: با توجه به اهميت چنين امري، حوزه پژوهش در زمينه موتورهاي كاوش در دهه اخير بسيار پويا شده و ادبيات آن بسيار غني است. در عين حال، فضاهاي خالي پژوهش همچنان در برخي زمينه از جمله چگونگي بسط جستجو با استفاده از كليدواژه‌هاي پيشنهادي موتورهاي كاوش وجود دارد، از جمله اینکه بسط عبارت جستجو چگونه و به چه میزان بر ربط نتایج بازیابی تاثیرگذار است.

دکتر فتاحی به یک نمونه از جمع بندی پیشینه‌ها اشاره کرد و گفت: به طور کلی، از مرور پژوهش‌های پیشین می‌توان دریافت میزان رضایت کاربران از خدمات ویژه نابینایان و کم‌بینایان در کتابخانه‌ها چندان مناسب نبوده‌است. بیشترین میزان رضایت مربوط به نوع برخورد، راهنمایی و تخصص کتابداران بوده، و کم‌ترین میزان رضایت مربوط به رعایت نکردن اصول و استانداردهای ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌ها بوده‌است. منابع گویا و بریل، به ترتیب بیشترین منابع مورد نیاز نابینایان در رفع نیاز اطلاعاتی‌شان محسوب می‌گردند. همچنین کتابخانه‌ها در ارائه خدمات دیجیتالی به کاربران نابینا و کم‌بینا عملکرد مطلوبی نشان نداده‌اند. بررسی‌ پژوهش‌ها نشان می‌دهد پژوهشی که به شناسایی وضعیت خدمات کتابخانه‌های عمومی به نابینایان و کم‌بینایان بر مبنای استاندارد تدوین شده در نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران بپردازد، صورت نگرفته است.

وی درباره خطاهای معمول در نگارش پیشینه گفت:

پیش‌گرفتن یک رویکرد کلیشه‌ای (توصیف پیشینه‌ها به شکل جداجدا و در نظر گرفتن ارتباط میان آن‌ها)

نداشتن ساختار و نظم مشخص

نداشتن مقدمه

نداشتن استنتاج هدفمند

ارائه تک تک پیشینه‌ها در بندهای جداگانه

توصیف بدون هدف

توجه نکردن به رابطه میان پیشینه‌ها (مقایسه میان آن‌ها)  

عدم استفاده از پیشینه‌ها در فصل سوم (روش شناسی) و فصل پنجم (بحث و مقایسه یافته‌ها)

وی درباره زبان و آئين نگارش گفت: سبک نگارش پیشینه مهمترین عامل در موفقیت آن است.

ویژگی‌های کلی سبک نگارش: قابل فهم بودن، سادگی، شفافیت در کاربرد واژه‌ها، جمله‌ها و پاراگراف‌ها، خلاصه نویسی، حذف مطالب حشو و زوائد، انسجام و یکدستی در نگارش، استفاده بجا از نقل قول.

وی به برخي واژه‌ها وعبارت‌هاي لازم در مرور نوشتار و پيشينه پژوهش اشاره کرد و گفت:

واژه‌های آغاز بحث:

يکی از مهمترين مسائلی که ... در آغاز قرن بيست و يکم... با گسترش وب...

واژه‌های ارتباطی، اتصالی، پيگيری و تداوم بحث:

بنابراين.../ به همين دليل.../ بررسی عوامل موثر بر.../ ضروری به نظر می رسد.../ بديهی است که.../ همان گونه که.../ در همين راستا.../ از آنجا که.../ بدين جهت.../ نظر به اين که.../ با اين وجود.../ پيش از آن که.../ همواره.../ بر طبق.../ بر اساس.../ پيامد عمده اين تحولات آن است که.../ در ارتباط با

واژه‌های مقايسه‌ای (برقراری تشابه):  

نظير اسميت (1998), لنکستر (2002) اعتقاد دارد که... 

 در همين راستا، اسميت (1998) این فرضیه را مطرح کرد که....

 مانند اسميت (1998)، لنکستر (2002) نيز...   

در این زمینه، تشابه زيادی ميان ديدگاه‌های صاحب نظرانی چون .... وجود دارد   

به همين نحو، .... پژوهش‌های اسميت (1998) و لنکستر (2002) رويکرد يکسانی را در ارزيابی ... نشان می‌دهد

بر پايه همين رويکرد و نظريه...   

واژه‌های مقايسه‌ای (برقراری تضاد): 

در مقايسه با اسميت (1998)...

بر خلاف اسميت (1998)، لنکستر (2002) به عوامل ديگری اشاره دارد   

در مقابل، ....   

علی رغم آن که...   

از سوی ديگر... / از ديدگاه ديگر.../ اما ...../ از جهتی..../ با اين حال...

واژه‌های تشکيک:    

بايد اين سئوال را مطرح که..../ جای تعجب آن که ..../ پرسشی که به ذهن می رسد آن است که.../ مشخص نيست که اسميت (1998) چگونه.....

واژه‌های نتيجه‌گيری

در نتيجه/ در مجموع/ در پايان/ حاصل کلام آن که/ می‌توان نتيجه گرفت که/ کوتاه سخن آن که

 دکتر رحمت الله فتاحی در انتهای جلسه نیز به پرسش‌های حاضران در نشست پاسخ داد.

لازم به ذکر است که در این کارگاه نزدیک به 250 نفر از دانشجویان و پژوهشگران و علاقه مندان به پژوهش حضور داشتند. علاقه مندان می‌توانند فایل ویدئویی گزارش را از لینک دریافت کنند.

یادآوری می‌شود که کتابی با مشخصات زیر در مورد پیشینه پژوهش منتشر شده است:

مهری پریرخ و رحمت الله فتاحی: راهنمای نگارش مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی (برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، اعضای هیئت علمی و استادان راهنمای پایان‌نامه). تهران: نشر کتابدار، 1384.

گزارش:  زهرا نحوی، دانشجوی کارشناسی ارشد علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی گرایش مدیریت‌اطلاعات دانشگاه‌قم