هفدهمین کارگاه آموزشی آردی‌اِی برگزار شد

به گزارش لیزنا، هفدهمین کارگاه آموزشی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) توسط کارگروه مشترک پياده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی ساعت 10 صبح روز یکشنبه 25 خرداد ماه به صورت مجازی برگزار شد. این کارگاه مجازی که با تدریس دکتر سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، و با شرکت اعضای کارگروه و علاقه‌مندان حوزه سازماندهی برگزار شد، به ادامه موضوع "همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم"، اختصاص داشت.

دکتر سید مهدی طاهری در ابتدای کارگاه با تأکید بر لزوم آشنایی متخصصان حوزه سازماندهی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم، گفت: مبنای اصلی تغییر قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن و جایگزینی آن توسط استاندارد آردی‌اِی، تلاش برای سازگاری و همخوانی این استاندارد محتوایی با مدل‌های مفهومی بافت کتابشناختی بود. نخستین ویرایش آردی‌اِی در حقیقت همان قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن بود که بر اساس مدل‌‌های مفهومی خانواده اف آر (FR family) توسعه یافت، و سپس خود را با ال‌آر‌اِم همخوان ساخت. بنابراین درک درست و آشنایی با ساختار ال‌آر‌اِم، افزون بر ضرورت آن برای درک دستورالعمل‌ها و رهنمودهای استاندارد آردی‌اِی، استفاده از آنها را برای سازماندهی دانش آسان خواهد کرد.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه کارگاه، روابط بین موجودیت‌ها از لحاظ تعداد (Cardinality)، راهبرد و رویکرد "RDA thinking"، و مفهوم همخوان‌سازی و برخی ابعاد آن را شرح داد.

دکتر طاهری با اشاره به این که در روابط بین موجودیت‌های ال‌آراِم، نوع رابطه از لحاظ تعداد به سه شکل یک به یک (one to one)، یک به چند (one to many)، و چند به چند (many to many) وجود دارد، افزود: نوع رابطه از لحاظ تعداد، مفهومی برگرفته از مدل داده‌ایِ رابطه‌ای است. در پایگاه‌های مبتنی بر مدل رابطه‌ای، در ساختار پایگاه داده، افزون بر این که ویژگی‌های هر موجودیت در جداول ثبت می‌شوند، برای پیاده‌سازی روابط نیز از جداول جداگانه‌ای به نام جداول رابطه‌ای استفاده می‌گردد. جداول رابطه‌ای به ازای هر نوع رابطه میان موجودیت‌های مورد توصیف در پایگاه ایجاد شده، و باعث بالا رفتن حجم پایگاه می‌شود. مدل‌ داده‌ای شیءگرا برای پردازش و مدیریت بهتر داده‌ها، و کاهش حجم پایگاه داده طراحی شده‌اند. این مدل با بهره‌مندی از امکان وراثت که برگرفته از الگوهای رابطه‌ای دنیای واقعی است، سعی بر پایین آوردن حجم پایگاه دارد. مدل مفهومی ال‌آراِم بر اساس مدل داده‌ایِ رابطه‌ای توسعه‌یافته (ارتقاء یافته) ایجاد شده است. در این مدل وراثت یا به ارث رسیدن صفات (روابط و ویژگی‌ها) از موجودیت‌های طبقات بالا به موجودیت‌های طبقات پایین‌تر وجود داشته (به تقلید از مدل داده‌ای شیءگرا)، و همین ویژگی، این مدل را به مدل داده‌ای شیءگرا نزدیک نموده است. مدل مفهومی ال‌آراِم با پیروی از یک مدل داده‌ای در طراحی پایگاه‌های داده‌ای (ساختارهای داده‌ای)، افزون بر بازنمون بافت کتابشناختی به طور انتزاعی، امکان پیاده‌سازی و توصیف موجودیت‌ها و صفات (ویژگی‌ها و روابط) این بافت را در پایگاه‌ها و سیستم‌های اطلاعاتی فراهم نموده است.

وی افزود: نوع رابطه از لحاظ تعداد در مدل داده‌ای رابطه‌ای در قالب جداول تعریف شده، و در مدل ال‌آراِم در سطح موجودیت‌های کتابشناختی مطرح است. در سیستم‌های نرم‌افزاری کتابخانه‌ای مبتنی بر مدل داده‌ایِ رابطه‌ای، چند رکورد از جدول کتاب با چند رکورد از پایگاه مستند موضوعی رابطه یک به چند (و بالعکس) دارند. این در حالی است، که رابطه یک به چند در مدل ال‌آراِم را باید در روابط بین انواع (Entity types) و نمونه‌های (Instance) موجودیت‌ها جستجو کرد. در ال‌آراِم 36 نوع رابطه بین موجودیت‌ها وجود دارد که بسیاری از این روابط از لحاظ تعداد یک به یک، یک به چند و چند به چند هستند. به طور مثال اولین رابطه در ال‌آراِم، که در بالاترین سطح و میان دو شئ عالی برقرار است، رابطه چند به چند است. چرا که هر شئ عالی دارای موجودیت‌های زیادی در طبقات (Class) و زیر طبقات (Sub class) خود است. بدین معنی که هر کدام از این موجودیت‌ها انواع و نمونه‌های زیادی را شامل می‌شوند. یکی دیگر از روابط چند به چند در ال‌آراِم که تنها رابطه چند به چند در میان چهار موجودیت اصلی ال‌آراِم (WEMI) است، رابطه دو موجودیت بیان و نمود است. یک موجودیت داده‌ای در سطح اثر، دارای بیان‌های گوناگونی است. هر کدام از این بیان‌ها انواع و نمونه‌های مختلفی دارند که در انواع محمل و رسانه دیداری، شنیداری و یا نوشتاری تجسم و نمود (بازنمون) پیدا کرده‌اند. بنابراین رابطه میان بیان‌ها و نمودهای مختلف یک اثر از نظر تعداد چند به چند به شمار می‌آید.

وی در ادامه، باز‌تعریف  الگوهای ذهنی متخصصان حوزه سازماندهی بر اساس تفکر و رویکرد "RDA thinking" را ضروری دانست و افزود: رویکرد هستی‌شناسانه آردی‌اِی که بر اساس ساختار مدل مفهومی ال‌آراِم شکل گرفته، با الگویی که تا پیش از این در ذهن فهرستنویسان وجود داشت، تفاوت اساسی دارد. نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای بر اساس مدل‌های مفهومی این حوزه و رویکردهایی که بر استانداردهای جدید این حوزه مانند آردی‌اِی حاکم است، توسعه نیافته‌اند. پایگاه‌های کتابشناختی بر پایه انواع محدودی از رسانه و محمل (در سطح نمود) طراحی شده‌اند. در استاندارد آردی‌اِی 24 نوع محتوا،  13 نوع رسانه و 71 نوع محمل که امکان گسترش نیز برای آنها وجود دارد، شناسایی و معرفی شده است. کتاب، مجله، پایان‌نامه و ... نمونه‌های یک موجودیت داده‌ای در سطح نمود هستند. در حالی که بر طبق مدل مفهومی ال‌آراِم، سلسله مراتب یک موجودیت داده‌ای (شیء) در چهار سطح اثر، بیان، نمود و مورد تعریف شده است. کتاب، مجله، مقاله و پایان‌نامه موجودیت‌های بافت کتابشناختی نیستند، بلکه نمونه‌هایی از موجودیت نمود در قالب انواع رسانه و محمل‌اند. با نگاهی به قواعد عمومی توصیف در بخش یک قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن نیز همین ساختار را می‌توان مشاهده نمود. این استاندارد محتوایی (اِی‌اِی‌سی‌آر2) با تأکید بر موجودیت نمود، و توجه بسیار کم به موجودیت‌های اثر و بیان شکل گرفته است. نرم‌افزارهای کنونی کتابخانه‌ای چنان چه بر پایه استاندارد فراداده‌ای مارک طراحی شده باشند، مانند ساختار قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن، بیشتر امکان توصیف یک شئ (موجودیت) را در دو سطح نمود و مورد فراهم می‌کنند.

دکتر طاهری ادامه داد: در بافت کتابشناختی افزون بر موجودیت‌های نمود و مورد، نه موجودیت دیگر نیز وجود دارد، که باید در طراحی پایگاه‌های رابطه‌ای و شئ-‌گرا به آنها توجه شود. به طور مثال در مدل مفهومی ال‌آراِم "مکان" موجودیتی دارای صفات (ویژگی‌ها و روابط)  است. در پایگاه‌های کتابشناختی کنونی، "تهران" در جایگاه محل نشر یک اثر به عنوان یک موجودیت مکانی که دارای صفات است، ثبت و توصیف نمی‌شود. این چالشی است که تمامی نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای دنیا با آن مواجه‌اند، و هنوز نرم‌افزاری که به طور جامع و کامل ال‌آراِم‌سازی (LRMized) و آردی‌اِی‌سازی (RDAized) شده باشد، وجود ندارد. چالش دیگر توسعه نرم‌افزارها بر اساس مدل‌های مفهومی، نمایش روابط بازنمون و ثبت شده برای موجودیت‌های داده‌ای است. اگر چه فناوری‌های مرتبط با روش داده‌های پیوندی (Linked data) و فناوری فراپیوند (Hyperlink) می‌توانند نمایش این روابط را به صورت متنی و یا تصویری امکان‌پذیر سازد، اما مصورسازی (Visualization) روابط همچنان چالشی بزرگ به شمار می‌آید.

وی در ادامه کارگاه، مبحث همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم را مد نظر قرار داده، و اظهار داشت: استانداردهای حوزه سازماندهی دانش، کاربردهای (LRM applicatons) مدل مفهومی ال‌آر‌اِم هستند. ال‌آراِم مدل مرجع مفهومیِ تمامی استانداردهای محتوایی، فراداده‌ای، قالب‌بندی و میانکنش‌پذیری است. این استانداردها برای افزایش کاربردپذیری خود در بافت کتابشناختی نیاز به تطابق و همخوانی کامل با مدل مفهومی این بافت دارند، و برای این منظور باید ساختار خود را بر مبنای موجودیت‌ها، ویژگی‌ها و روابط موجود در ال‌آراِم سازگار کنند. قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن در فصل نخست، بخش یک  خود (قواعد توصیف) بر اساس نوع محمل تنظیم شده بود، در حالی که فصول آردی‌اِی بر اساس توصیف موجودیت‌های گوناگون ال‌آراِم ساختار یافته است. نخستین ویرایش آردی‌اِی بر اساس الگوهای مفهومی خانواده اف‌آر و سه گروه موجودیت این مدل توسعه یافت. پس از یکپارچه‌سازی و ادغام الگوهای خانواده اف‌آر و جایگزینی توسط مدل ال‌آراِم، همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با این مدل گریزناپذیر شد. آردی‌اِی در فرایند همخوان‌سازی برای توصیف بهتر ارزش‌ها برخی مفاهیم را تغییر و گسترش داده است. به طور مثال موجودیت شخص (Person) در آردی‌اِی بنا بر نیاز مفهوم گسترده‌تر و جامع‌تری را نسبت به همان موجودیت در مدل ال‌آراِم در بر ‌می‌گیرد.

دکتر طاهری ادامه داد: اعضای کمیته راهبری آردی‌اِی (RSC)، با عضویت در گروه بازنگری اف‌آربی‌آر تمامی تحولات مدل مفهومی را رصد کرده، و از سال 2016، آغاز توسعه مدل ال‌آراِم، خود را با آن مدل همخوان ساخته است. آردی‌اِی مجموعه‌ای از عناصر داده‌ای (Data elements)، رهنمودها و دستورالعمل‌هایی برای ایجاد فراداده، با هدف توصیف و مدیریت اشیای بافت میراث فرهنگی در اختیار می‌گذارد. فراداده در این تعریف به معنای عام، اشاره به محصول نهایی فرایند سازماندهی دانش و توصیف موجودیت‌های داده‌ای دارد. فراداده مجموعه‌ای از جفت‌های نام-ارزش (Name-value pair) است، که "نام‌ها" توسط استانداردهای فراداده‌ای و "ارزش‌ها" توسط استانداردهای محتوایی تعیین و ثبت می‌شوند. به عبارت دیگر، استاندارد آردی‌اِی، به منزله یک مکمل برای یک استاندارد فراداده‌ای مانند مارک پیاده‌سازی می‌شود. بنابراین باید با این گونه استانداردها نیز همخوان باشد. از همین رو است که در تعریف آردی‌اِی از "عناصر داده‌ای" که به "نام‌ها" اشاره دارد و از ادبیات حوزه فراداده نشأت می‌گیرد، استفاده شده است. سازگاری آردی‌اِی با روش فراگیر داده‌های پیوندی و بستر نحوی مدل داده‌ای آردی‌اِف، آن را به یک استاندارد کاربر-مدار تبدیل نموده است. چرا که تمرکز روش داده‌های پیوندی بر کاربر نهایی است. از طرفی آردی‌اِی کاملاً همخوان بر مدل مفهومی ال‌آراِم بوده که هدف آن پشتیبانی از وظایف کاربری فهرست است. بنابراین پروفایل فراداده‌ای که بر اساس استاندارد آردی‌اِی، در بستر نحوی آردی‌اِف تولید می‌شود، با توصیف ویژگی‌ها و روابط ال‌آراِم (که کمینه‌های توصیف هستند)، و پیوند آنها با استفاده از شناسه‌های یکتای منبع (URI) وظایف کاربری را پشتیبانی خواهد کرد.

دکتر طاهری افزود: بر مبنای تعریفی که آردی‌اِی از خود ارائه می‌کند، این استاندارد در کل بافت میراث فرهنگی کاربردپذیر است. به گونه‌ای که رهنمودها و دستورالعمل‌های این استاندارد، برای توصیف اشیای موزه‌ای و آرشیوی با توجه به کارکردهای مد نظر بافت کتابخانه‌ای مناسب است. وب‌گاه آردی‌اِی رجیستری (RDA registry) در راستای ایجاد زیرساخت‌های لازم برای افزایش کاربردپذیری این استاندارد، واژگان‌های (Vocabularies) مورد نیاز برای توصیف عناصر داده‌ای، موجودیت‌ها و صفاتِ (ویژگی‌ها و روابط) آنها را در قالب نشانگرهای بین‌المللی‌سازی‌شده منبع (IRI) فراهم کرده، و برای استفاده پایگاه‌های محلی در دسترس قرار داده است.

دکتر طاهری در پایان با اشاره به این نکته که آردی‌اِی یکی از نمونه‌های پیاده‌سازی و کاربردهای مدل مفهومی ال‌آراِم در میان استانداردهای محتوایی است، گفت: مدل‌های مفهومی کمینهِ صفات (ویژگی‌ها و روابط) را تعیین، و کاربردهای این مدل‌ها (مانند آردی‌اِی)، این صفات را متناسب با دامنه بافت گسترش می‌دهند. 36 نوع رابطه ال‌آراِم با بیش از 900 نشانگر رابطه‌ای (بیانگر انواع روابط) در آردی‌اِی بازتعریف، و پالایش شده‌اند. موجودیت‌های آردی‌اِی نیز گسترش یافته، و خاص‌تر‌ از 11 موجودیت ال‌آراِم هستند. به طور مثال موجودیت عامل جمعی (Collective agent) در آردی‌اِی خاص‌تر (پالایش) شده، و دارای دو موجودیت خاندان (Family) و تنالگان (Corporate body)، به عنوان موجودیت‌های زیر مجموعه خود است. تمامی موجودیت‌های آردی‌اِی زیر مجموعه (طبقه فرعی) شئ عالی هستند.

لازم به ذکر است، فایل دیداری کارگاه از طریق صفحه وب کارگروه برای علاقه‌مندان حوزه سازماندهی در دسترس است.