وبینار «کتابخانه های عمومی در سوئد؛ ترویج خواندن» برگزار شد

به گزارش لیزنا، دومین جلسه از سلسله وبینارهای فراملی «روایت‏‌هایی از ایده‌ها و الگوهای مدیریت کتابخانه‌های عمومی» با موضوع «کتابخانه های عمومی در سوئد؛ ترویج خواندن» به دبیری منصور کوهی رستمی، استادیار دانشگاه شهید چمران اهواز و با حضور پیتر بیورکمن، مدیر توسعه کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند سوئد و قاسم موحدیان، رئیس اداره کتابخانه های عمومی شهرستان زنجان به صورت مجازی برگزار شد.

در ابتدای این وبینار منصور کوهی رستمی، دبیر نشست گفت: ما به دنیال بهره‌گیری از تجارب علمی و عملی کتابخانه‌های عمومی هستیم و می دانیم برای اینکه این تجارب، خدمات و برنامه ها جنبه اجرایی پیدا کند بایستی متناسب با شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور خودمان بومی‌سازی شود.

چارچوب واقعی کتابخانه‌های عمومی تعامل با انسان است نه اشیا

کتابخانه‌های عمومی همواره مأموریتی تاریخی در ابعاد مختلف اجتماعی داشته اند که پیوند این کتابخانه ها با اصطلاحاتی مانند «دانشگاه مردم»، «کتابداری مدنی» و «شهروند آگاه» تأییدکننده این مأموریت تاریخی است. برای حضور موثر در فضای جامعه کتابخانه‌های عمومی بایستی بتوانند نیازهای متنوع گروه های مختلف اجتماعی را برآورده سازند. یکی از این گروه‌ها، گروه‌های حاشیه ای هستند.

وی روستائیان، سالمندان، معلولان، بیکاران، اقلیت های قومی و مهاجران، نوسوادان و بی سوادان، گروه های حاشیه‌نشین و محرومین اجتماعی را از گروه‌های در معرض خطر فقر اطلاعاتی دانست و گفت: دسترسی فیزیکی به اطلاعات برای غلبه بر فقر اطلاعاتی ضروری است. کتابخانه های عمومی در ارتقای ارزش اطلاعات معنادار و آموزش و یادگیری برای بهبود فرصت های زندگی، غنی سازی زندگی و فرار از فقر نقش دارند. خواندن و پیشرفت و تقویت مهارت های سواد آموزی برای پرداختن به محرومیت های اجتماعی ضروری است.

منصور کوهی رستمی با اشاره به تنوع برنامه های کتابخانه های عمومی بر اساس نیاز های محلی و منافع اجتماعی، به نمونه هایی از برنامه های کتابخانه های برنده جایزه نوآوری EIFL اشاره کرد. وی گفت: جایزه نوآوری کتابخانه‏‌های عمومی EIFL برای همه کتابخانه‏ های عمومی و کتابخانه‏ های اجتماعی در کشورهای در حال توسعه طراحی شده و از سال ۲۰۱۱ در مجموع ۴۶ کتابخانه عمومی از کشورهای مختلف برنده این جایزه شده‏ اند.

در ادامه پیتر بیورکمن، مدیر توسعه کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند سوئد ضمن ابراز خرسندی از حضور در این وبینار، گفت: امیدوارم به اشتراک گذاری این تجربیات شما را در توسعه کتابخانه های عمومی ایران یاری کند. من در حال حاضر در  اومه، بخش شمالی کشور زندگی می کنم و سال ها در استکهلم، پایتخت سوئد بوده ام. هم به عنوان کتابدار در سطح عمومی شهرداری و هم به عنوان کتابدار توسعه عملکردهای استراتژیک در سطح ایالتی و منطقه ای فعالیت داشته ام و حوزه مورد علاقه ام کتابخانه های عمومی است؛ نوعی از کتابخانه که در سوئد با توجه به قانون، صرف نظر از سن، پیشینه قومی، دین، طبقه اجتماعی و ... برای عموم مردم است. در قانون سوئد استفاده از کتابخانه عمومی برای مردم باید رایگان باشد و بودجه آن عمومی و بر اساس مالیات است.

وی با اشاره به زیرساخت های کتابخانه های عمومی در سوئد، گفت: ما برای کتابخانه های عمومی سه زیرساخت ملی، منطقه ای و محلی یا شهرداری داریم که مهم ترین آن ها سطح محلی است. در سود ۲۹۰ شهرداری خودگردان وجود دارد که هر یک کتابخانه عمومی سازمان خود را دارند. تا سال ۲۰۲۰ حدودا ۱۰۸۰ کتابخانه عمومی در سوئد به وجود آمده است. در سطح ملی، کتابخانه سلطنتی در استکهلم وظیفه هماهنگی کتابخانه های کشور را بر عهده دارد و شورای هنر سوئد مسئول اهداف ملی بخش فرهنگی است. در سوئد کتابخانه های عمومی عمدتا به عنوان سازمان فرهنگی مورد توجه هستند. با این حال این سازمان ها به سیاست های آموزشی از جمله مفهوم یادگیری مادام العمر نیز مرتبط هستند.

بیورکمن اضافه کرد: بین سطح مهم محلی و ملی، سطح منطقه ای به عنوان میانجی وجود دارد که مسئول بهبود هماهنگی، توسعه و کیفیت خدمات کتابخانه در شهرستان هایی است که سازمان کتابخانه منطقه ای در آن قرار دارد. من در این سطح واسط منطقه ای و در ارتباط مستقیم با نیازهای سطح محلی و اهداف سطح ملی کار می کنم. به عنوان سازمان کتابخانه منطقه ای، ما به جای داشتن مجموعه های خاص خود، بخش مشاوره به کتابخانه ها را داریم. برنامه های آموزشی تخصصی را در حوزه های موضوعی متفاوت، از جمله خدمات برای کودکان، توانمندسازی در حوزه دیجیتال، رسانه و شبکه برای مدیران کتابخانه ها، ارائه می کنیم. همچنین برنامه هایی در راستای ترویج خواندن و سواد دیجیتالی اجرا می کنیم.

وی با اشاره به وجود ۵۵ کتابخانه عمومی در وسترنورلاند، بیان کرد: بعضی از این مراکز، کتابخانه های بزرگی در مرکز شهر و بعضی کتابخانه های کوچک روستایی هستند. بعضی از این کتابخانه ها به ویژه در حومه ها و روستاها، هویت سازمانی دوگانه ای دارند و هم کتابخانه عمومی، هم کتابخانه مدرسه ای محسوب می شوند. پیش از پاندمی کرونا، سالانه یک میلیون و پانصد تا یک میلیون و هشتصد نفر از کتابخانه های عمومی وسترنورلاند بازدید می کردند. با شیوع کرونا و محدودیت فعالیت کتابخانه ها، تعداد بازدیدکنندگان کاهش چشمگیری پیدا کرد. با این حال میزان امانت کتاب های الکترونیک و سایر رسانه های دیجیتال افزایش یافت.

مدیر توسعه کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند تصریح کرد: در سطح منطقه ای، تمرکز ما بر فعالیت های استراتژیک و طولانی مدت است. دیجیتال سازی، یکی از فعالیت های مورد توجه در جهان است؛ فرایندی که تأثیر گسترده ای بر توسعه خدمات کتابخانه های عمومی دارد. شاید در حال حاضر تعریف دقیق دیجیتال سازی در ارتباط با کتابخانه های عمومی امکان پذیر نباشد، اما می دانیم که کتابخانه های عمومی هرگز مانند گذشته نخواهند بود. در واقع دیجیتال سازی کتابخانه ها را به دوره جدیدی کشاند که در آن کتابداران به عنوان گروه متخصص نقش برجسته ای ایفا می کنند. به عنوان کتابخانه منطقه ای، طی سال های گذشته با هدف توانمندسازی کتابداران و سایر کارکنان در حوزه دیجیتال، روی پروژه ای با عنوان «ابتدا دیجیتال» (digital first) فعالیت کرده ایم تا کتابداران بتوانند مراجعان خود، از جمله سالمندان، را در این حوزه یاری رسانده و توانمند سازند. حمایت از کتابخانه ها در برنامه ریزی فعالیت های دیجیتال، از جمله کلوب های کتاب های دیجیتال، دیدار با نویسندگان و سخنرانی های دیجیتال از دیگر اقدامات ما در پاییز سال جاری خواهد بود.

وی ادامه داد: از ابتدای ژانویه قرارداد حقوق کودکان در سوئد به قانون تبدیل شد. این قانون بر حق کودکان در مشارکت در فرایند تصمیم گیری، که آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد، تأکید دارد. در کشور ما کودکان همیشه گروه مورد توجه در کتابخانه های عمومی بوده اند. از سال ۲۰۲۰ کتابخانه منطقه ای با همکاری مدیران کتابخانه ها در وسترنورلاند، کاری را با هدف پیاده سازی قرارداد حقوق کودکان در قسمت های مختلف کتابخانه و طراحی خدمات آغاز کرد.

وی با اشاره به اهمیت مأموریت ترویج خواندن، گفت: همچنین خواندن، لازمه حضور فعال در جامعه است. بنابراین طی سه سال آینده به منظور افزایش آگاهی کتابداران درباره روش های ترویج خواندن بر روی پروژه های ملی، با تمرکز بر کودکان و نوجوانان، کار می کنیم. سطح رقابت بین کتابداران، به ویژه در بحث ترویج خواندن، عموما بسیار بالا است. ما سمینارهایی ترتیب خواهیم داد، محققان را درگیر می کنیم و پروژه هایی با محوریت ترویج خواندن اجرا خواهیم کرد. در حال حاضر در پروژه ای مربوط به کودکان ۳-۰ ساله فعالیت می کنیم. این همکاری بین کتابخانه ها و حوزه سلامت کودکان است که بر خواندن به عنوان عاملی اثرگذار در توسعه زبان تأکید می کند. افزایش آگاهی والدین بر توسعه مهارت های زبانی و خواندن کودکان، حتی پیش از اینکه بتوانند صحبت کنند، تأثیر بسزایی دارد.

بیورکمن با اشاره به تأثیر شیوع کرونا در سوئد، به تعطیلی موقت کتابخانه ها در ابتدای پاندمی اشاره کرد و گفت: پس از تعطیلی کتابخانه ها خدمات غیرحضوری و خدمات خلاقانه دیجیتالی به سرعت راه اندازی شد و کتابخانه ها توانستند مراجعان خود را به شیوه های جدیدی ملاقات کنند. مشاهده توانایی کتابخانه ها برای تغییر متناسب با شرایط بحرانی، بسیار جالب و بیانگر انعطاف پذیری این مراکز بود. با این حال تأمین بودجه و منابع مالی، همواره مشکل ساز بوده است. کتابخانه ها باید به لحاظ مالی تأمین شوند تا در برهه هایی از تاریخ که شاهد تغییرات سریع و اختلال هستیم، توانایی شکوفایی و پیشرفت داشته باشند. به اعتقاد من کتابخانه های عمومی پیروز خواهند شد و راه های جدیدی برای پاسخگویی به چالش های جامعه پیدا خواهند کرد. یک عامل در راه موفقیت، توسعه تخصصی است؛ مانند کنفرانس امروز، به عنوان بستری جهت به اشتراک گذاری ایده ها و تجربیات، که برای بهبود شرایط کتابخانه های عمومی همسو با شرایط امروز ما ضروری است.

ادامه این نشست به بحث و پرسش و پاسخ اختصاص یافت. کتابداران حاضر در برنامه به بیان پرسش های خود در خصوص برنامه های کتابخانه های عمومی سوئد ویژه کودکان، فعالیت های انجام شده در حوزه دیجیتال سازی، چالش های پیش روی کتابخانه های عمومی در سوئد، برنامه کتابخانه های عمومی در دوره شیوع کرونا برای رفع نیاز اطلاعاتی کاربران، شیوه حفظ ارتباط با کاربران در دوره شیوع کرونا، تعامل کتابخانه های عمومی و سایر ارگان ها، شیوه های حفظ دانش منطقه ای و ... پرداختند.

در ادامه قاسم موحدیان، رئیس اداره کتابخانه های عمومی شهرستان زنجان به بیان تجربیات کتابخانه های عمومی این شهرستان در حوزه ترویج خواندن در گروه های اجتماعی حاشیه ای پرداخت و گفت: در بحث ترویج خواندن بایستی به مساله توسعه متوازن و همین طور عدالت در خواندن و ایجاد فرصت های برابر  برای دسترسی به متون خواندنی توجه شود. این مساله وقتی اهمیت پیدا می کند که در مناطق دوردست و محروم و گروه های حاشیه، معمولا امکان ضعیفی برای برخورداری از خدمات و امکانات سایر دستگاه های فرهنگی و موثر در ترویج خواندن نیز وجود دارد..

موحدیان افزود: گروه دیگری که در زنجان به صورت ویژه در بحث ترویج خواندن مورد توجه بوده اند، نابینایان و کم بینایان هستند. در شهر زنجان کتابخانه اندیشه سپید مخصوص این قشر راه اندازی شده و طراحی، تجهیزات، و خدمات این کتابخانه صرفا برای نابینایان طراحی شده است. فعالیت های این کتابخانه صرفا محدود به خدمات رایج کتابخانه های عمومی نبوده و طیف گسترده ای از فعالیت ها را شامل می شود. در این کتابخانه بحث آموزش نابینایان و کم بینایان و جلسات مشاوره و مهارت افزایی با همکاری سایر دستگاه ها نظیر بهزیستی و آموزش و پرورش استثنایی بسیار اهمیت دارد. بخش غنی مجموعه کتاب گویا و امکان گویاسازی کتاب های منتخب اعضا، سرویس رایگان ایاب و ذهاب برای نابینایان از درب منزل تا کتابخانه و بالعکس نیز در این کتابخانه فراهم است تا اعضا بهتر بتوانند از خدمات کتابخانه بهره مند شده و حضور مستمری داشته باشند. اصل اساسی در این کتابخانه استفاده از مشارکت اعضا در پیشبرد کتابخانه است. بسیاری از ارتباطات اجتماعی نابینایان با یکدیگر، یا حضور در اجتماع  به واسطه کتابخانه تسهیل می شود. این کتابخانه بخش جدایی ناپذیر و مهمی از زندگی نابینایان است و خدمات و جایگاه آن نزد نابینایان بسیار فراتر از یک کتابخانه با خدمات عادی است.

موحدیان با اشاره به لزوم توجه به کتابخانه به عنوان مرکز اجتماع، گفت: در شرایط حاضر ناگزیر از تغییر رویکرد در باب کتابخانه های عمومی هستیم. تغییر از گفتمان مجموعه محوری به گفتمان اجتماع محوری، می تواند افق های جدیدی برای کتابخانه های عمومی ایجاد کرده و منجر به ارتقای جایگاه اجتماعی کتابخانه های عمومی شود، کتابخانه به عنوان مرکز گفت و گو، جایی است که درباره امر عمومی بحث می شود. هر آنچه که در حوزه عمومی قرار داشته می تواند محور گفت و گو قرار گیرد. جایی که افکار خردمندانه ای شکل می گیرد که منجر به خیر عمومی و مفاهمه می شود.

وی اضافه کرد: موضوع دیگر در تغییر رویکرد کتابخانه ها، توجه به کارکرد و اهداف کتابخانه های عمومی و مشابه پنداشتن آن ها است. امانت کتاب و سالن مطالعه بخشی از کارکرد جاری کتابخانه ها هستند اما گویا جایگزین اهداف کتابخانه های عمومی شده اند، حال آنکه اهداف کتابخانه های عمومی بسیار فراتر و اصیل تر از این خدمات است. رسالت اصیل کتابخانه ها کمک به توسعه و شکوفایی استعدادهای فردی و اجتماعی و ارتقای آگاهی عمومی و کمک به ساختن جامعه ای بهتر در پرتو دانش افزایی و مطالعه و نظایر آن است. ما بایستی در چشم انداز کتابخانه عمومی همواره به این اهداف توجه داشته باشیم. اهداف مهم کتابخانه ها هیچ گاه کهنه و منسوخ نمی شوند و تغییر و تحولات اجتماعی و پیشرفت فناوری و یا تغییر ذائقه و عادات خواندن مردم و مواردی نظیر گسترش اطلاعات دیجیتال و  زیست مجازی مردم این اهداف را به حاشیه نمی برد.