متون دیجیتال در حوزه بازیابی اطلاعات، بسیار امیدبخش هستند

به گزارش لیزنا، دومین نشست از سلسله وبینارهای فراملی «خواندن دیجیتال و ادبیات الکترونیک» با موضوع «خواندن دیجیتال و فرایندهای شناختی؛ تمرکز، حافظه و یادگیری» به دبیری هما یزدانی، کارشناس پژوهش نهاد و با حضور جنیفر تامسون (Jennifer Thomson)، استاد زبان و ادبیات دانشگاه شفیلد انگلستان و اکبر مجیدی، استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تبریز، برگزار شد.

در ابتدا هما یزدانی، دبیر جلسه هدف این نشست را بررسی میزان یادگیری از طریق خوانش متون دیجیتال در مقایسه با متون چاپی دانست و به معرفی و بیان پیشینه ای از فعالیت های علمی و پژوهشی استادان مدعو پرداخت.

تأثیر تکنولوژی دیجیتال بر حوزه خواندن

جنیفر تامسون، مدیر دپارتمان علوم ارتباطات انسانی دانشگاه شفیلد انگلستان ضمن ابراز خرسندی از حضور در این نشست موضوع بحث خود را پیامدهای شناختی خواندن در دنیای دیجتیال دانست و گفت: همه ما از سرعت دیجیتالی شدن زندگی آگاه هستیم. بر اساس برخی گزارش ها درباره عادات خواندن کودکان و نوجوانان بریتانیایی بین سنین 8-16 سال، محبوب ترین خواندنی ها، ابتدا پیام های متنی و مستقیم و پس از آن تعاملات درون بازی است. 51 درصد از کودکان داستان ها را از روی کتاب کاغذی می خوانند در حالی که از هر 10 نفر سه نفر، داستان ها را با استفاده از ابزار دیجیتالی مطالعه می کنند و این نشان دهنده کاهش قابل توجهی در خوانش متون کاغذی است.

وی با اشاره به تأثیر تکنولوژی دیجیتال بر حوزه خواندن، گفت: پیچیدگی محیط دیجیتال به معنای پیچیدگی اثرگذاری آن نیز هست. بعلاوه، نیازهای ادراکی و شناختی منحصر به فرد محیط های دیجیتال نیز باید مد نظر قرار گیرد. تامسون تصریح کرد یکی از عوامل موثر، بحث انگزیشی است که به نو بودن و محبوبیت ابزارهای دیجیتال به ویژه در میان کودکان و نوجوانان، مربوط می شود. عامل دیگر، در نظر گرفتن تجربه افراد از کار با ابزارهای دیجیتال است و اینکه آیا خواندن را با کتاب کاغذی آغاز کرده اند یا تجربه ای ترکیبی از خواندن چاپی و دیجیتال دارند. همچنین هریک از ما دارای مجموعه منحصربه فردی از مهارت ها هستیم و هر فرم از سواد دیجیتالی اقتضائات خودش را دارد.

تکنولوژی دیجیتالی به عنوان قالبی برای نمایش متن

وی ادامه داد: سواد دیجیتالی از دو جنبه قابل بررسی است؛ یکی تکنولوژی دیجیتالی به عنوان قالبی برای نمایش متن و دیگری استفاده از تکنولوژی دیجیتالی برای آموزش خواندن. خواندن در رسانه های دیجیتالی، تجربه خواندن را متفاوت می کند. زیرا اطلاعات در فرمت های بسیاری قابل ارائه می شوند. علاوه بر این، متن به لحاظ سایز، رنگ، تبدیل به گفتار و ... قابل تغییر و همچنین قابل اتصال به متن­ های دیگر به صورت شبکه ­ای است.

تأثیر ارائه دیجیتال بر خوانندگان مختلف، متفاوت است

تامسون با اشاره به کار پژوهشی خود در دانشگاه هاروارد با هدف بررسی تأثیر اندازه صفحه نمایش بر کارایی خواندن نوجوانان دچار اختلال نارساخوانی، گفت: در این پژوهش شرکت کنندگان متن را از روی آیفون، آیپد و صفحه کاغذی می خواندند و ما سرعت خواندن و درک مطلب دانش آموزان را اندازه گیری و مقایسه کردیم. نتایج حاکی از آن بود که خوانندگان با کارایی کمتر، هنگام مطالعه با گستره بصری کمتر، عملکرد بهتری در درک مطلب داشتند و خوانندگان کاراتر، هنگام مطالعه با گسترده بصری کمتر، برای درک مطلب با چالش بیشتری مواجه بودند. بنابراین گستره بصری بالا برای خوانندگان ضعیف، سبب مختل کردن توجه آنها شده و کاهش متندر صفحات نمایش کوچک­ تر، تمرکز آن ها را افزایش می دهد. به طور کلی، این تحقیقات نشان می دهد ما نمی­ توانیم آثار ارائه دیجیتال را به طور یکسان به همه تعمیم دهیم و در واقع تأثیر ارائه دیجیتال بر روی خوانندگان مختلف، متفاوت است.

چالش های استفاده از تکنولوژی دیجیتالی به عنوان قالبی برای نمایش متن

وی با اشاره به چالش های استفاده از تکنولوژی دیجیتالی به عنوان قالبی برای نمایش متن، گفت: متن دیجیتال غیرخطی و شامل هایپرلینک هایی است که می تواند توجه شما را از متن اصلی منحرف کند؛ مانند تبلیغات مختلف یا امکان بالا و پایین کردن صفحه. در واقع، هایپرلینک اگر در جای درستی –یعنی در نقطه ابهام شناختی- قرار بگیرد به فهم دانش آموز از موضوع اصلی کمک خواهد کرد، اما در غیر این صورت تنها باعث گمراهی خواننده خواهد شد.

تامسون ادامه داد: متن دیجیتال مهارت های شناختی گسترده‌تری را به چالش می کشد که ما از آن به عنوان عملکرد اجرایی یاد می­کنیم. وقتی خواننده موضوعی را در موتور جستجو، جستجو می کند، با نتایج بسیاری رو به رو می شود که باید بتواند مطلب معتبرتر و روزآمدتر را انتخاب کند. فرایند انتخاب اطلاعات صحیح از بین اطلاعات بازیابی شده دشوار است و مهارت هایی را می­طلبد که عبارت اند از: توانایی جستجو و بررسی برای انتخاب صفحات مرتبط؛ توانایی ادغام اطلاعات و فهم آنها از منابع مختلف؛ و توانایی ارزیابی انتقادی اطلاعات بازیابی شده.

وی اضافه کرد: با این حال متون دیجیتال در حوزه بازیابی اطلاعات، بسیار امید بخش هستند و ما هنوز در حال یادگیری این فضا برای استفاده درست از آن هستیم. البته در حال حاضر بسیاری از این محیط ها، به ویژه برای کودکان و نوجوانان، چالش برانگیز است. تحقیقات حاکی از آن است که محیط های دیجیتالی ممکن است همیشه بهترین گزینه برای درک عمیق مطلب و یادگیری نباشند. مخصوصاً در مواردی که برای مطالعه متون آموزشی و اطلاعاتی با محدودیت زمانی مواجه هستیم، شواهد نشان می دهد کتاب کاغذی گزینه بهتری است.

تامسون تأکید کرد: به اعتقاد من متون دیجیتالی چالش های شناختی جدید و در عین حال فرصت های بالقوه ای عرضه می کنند و توجه به این چالش ها به ویژه زمانی که متون را برای کوچکترها یا خوانندگان ضعیف انتخاب می کنیم، بسیار ضروری است. علیرغم وجود معایب احتمالی برای مطالعه عمیق در فضای دیجیتالی، ما می­توانیم با تشویق خوانندگان به پردازش فعال متن در این محیط، بر این ضعف ها غلبه کنیم.

فناوری دیجیتال ساختار متن و نوشتن را تغییر داد

در ادامه این نشست، اکبر مجیدی، استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تبریز ضمن ابراز خرسندی از حضور در این نشست، با اشاره به تأثیر انقلاب فناوری بر تمامی جوانب زندگی انسان، اظهار داشت: مقوله خواندن، نوشتن و متن نیز از این تحولات تأثیر پذیرفته است. فناوری دیجیتال ساختار متن و نوشتن را تغییر داده است. متن چاپی برخلاف متن وب که سیال و به شدت خواننده محور است، ایستا و خطی است. در وب، متن در ترکیبی از صدا، تصویر، ویدیو و فرامتن در یک محیط چندوجهی ظاهر می شود. ما می توانیم فونت، اندازه، مکان و رنگ متن وب را به راحتی تغییر دهیم و آن را روزانه و ساعتی به روز کنیم. البته این موضوع، چالش هایی را هم همراه خود آورده است از جمله اینکه ماهیت گذرای متن وب غالباً نامشخص بودن نویسندگان متون در فضای مجازی، قدرت متن را کاش می دهد.

خواندن دیجیتال، فرایند استخراج معنا از متنی در قالب دیجیتال است

وی خوانش دیجیتال را بخشی از نیاز روزمره انسان امروز دانست و گفت: خواندن دیجیتال، فرایند استخراج معنا از متنی در قالب دیجیتال است. در اصل خواندن هر نوع متن در صفحه دیجیتال مانندن پی دی اف یک کتاب در رایانه به جای خواندن آن در قالب چاپی را خواندن دیجیتال می نامند.

مجیدی با اشاره به چالش های خواندن دیجیتال گفت: محیط خواندن دیجیتالی باعث کاهش توانایی خواندن عمیق توسط خوانندگان می شود و خواندن متن وب فاز بینایی مغز را افزایش داده و فاز کلامی را کاهش می­ دهد. در واقع، محیط وب به دلیل رنگ ها و کنتراست های مختلف به شدت بصری گرا است؛ بنابراین ممکن است باعث اضافه بار ادراکی در مغز شود.

وی تصریح کرد: هایپرلینک یکی از چالش های بزرگ خواندن متن وب است، زیرا منبع عظیمی از اطلاعات را به روی خواننده باز می کند و او ممکن است نتواند تشخیص دهد که چه چیزی مفید و چه چیز بی فایده است. همچنین، زمانی که فراگیران می خواهند یک متن وب را با موفقیت بخوانند، باید توجه خود را تقسیم کنند، وظایف مختلف را به طور همزمان انجام دهند و اطلاعات را در یک محیط چندوجهی پردازش کنند.

آثار خواندن دیجیتال بر یادگیری و درک مطلب

مجیدی با اشاره به آثار خواندن دیجیتال بر یادگیری و درک مطلب، گفت: در ارزیابی این اثرات سه عامل فرایند خواندن، عمکلرد خواندن و ویژگی های خوانندگان و متون بررسی می شود. اول، فرایند خواندن که به معنای نحوه خواندن متن است. در این مورد، زمان خواندن و دقت فراشناختی مد نظر قرار می­گیرد. زمان خواندن یک معیار فرایندی است؛ زمان های خواندن طولانی تر نشان دهنده افزایش پردازش و تلاش خواننده بوده و این زمان برای متنی که با دانش پس زمینه ناسازگار باشد، طولانی تر می شود.

وی ادامه داد: عامل دوم، عمکلرد خواندن یا محصول خواندن که بازنمایی ذهنی متن پس از خواندنش و درک آن است. درک مطلب نتیجه تعامل دانش قبلی خواننده و اطلاعات ارائه شده در متن است فلذا فرایندی عمدی، فعالانه یا تعاملی است که قبل، حین و پس از خواندن یک نوشته خاص توسط  فرد اتفاق می افتد. ارزیابی درک مطلب به اشکال مختلف انجام می شود که به طور کلی آیتم های آن به دو حالت درک تحت الفظی و استنباطی طبقه ­بندی می شوند. ارزیابی هایی که درک تحت الفظی را اندازه می گیرند، نیازی به فراتر رفتن از آنچه متن به صراحت بیان می کند ندارند. پرسش های چند گزینه ای و باز که خوانندگان را به بازیابی اطلاعاتی که صریحا در متن بیان شده فرامی خواند، روشی است که درک تحت الفظی را ارزیابی می کند. در مقابل آیتم هایی که درک استنباطی را اندازه گیری می کنند، خواننده را ملزم می کنند بین متن و دانش پس­ زمینه خود ارتباط برقرار کند. درنتیجه اندازه گیری درک تحت الفظی معمولا ساده تر از اندازه گیری درک استنباطی است. ویژگی ­هایی مانند سن و جنس خوانندگان یا روایی و توضیحی بودن متون، از دیگر عوامل موثر در میزان اثرگذاری خواندن دیجیتال است.

مجیدی با اشاره به یافته های تحقیقات پیرامون مقایسه خواندن دیجیتال و چاپی، ادامه داد: علی رغم اینکه برخی نتایج حاکی از آن است که خواندن از روی صفحه نمایش تأثیر منفی بر عملکرد خواندن نسبت به کاغذ دارد، برخی یافته های مربوط به درک لفظی و استنباطی به طور جداگانه مشابه بوده و هیچ تفاوت قابل اتکایی برای زمان خواندن در رسانه های چاپی و دیجیتال یافت نشده است. در واقع محققان توصیه می کنند به طور مطلق نتیجه گیری نکنیم. همه چیز نسبی است. برای اطمینان از اینکه خواندن دیجیتال درک مطلب را کاهش می دهد یا خیر، آزمایش های بیشتری لازم است. به طور کلی محققان معتقدند برای مواجهه درست با خواندن دیجیتال شاید باید از قیاس آن با خواندن چاپی دست برداریم و از این دو به عنوان مکمل یکدیگر یاد کنیم.

استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تبریز تصریح کرد: گاهی خوانندگان پیشبینی بهتری در مورد عملکرد خود هنگام مواجهه با صفحه نمایش دارند در حالی که تجزیه تحلیل ها نشان از عملکرد کارآمدتر آن ها در مواجهه با کاغذ دارد. از این رو میزان خودآگاهی خوانندگان به عملکرد خود می ­تواند بر میزان کارایی مطالعه آن ها از روی کاغذ یا صفحه نمایش تاثیر بگذارد. وی در نهایت بر مسئولیت کتابخانه ها در آموزش سواد دیجیتال به کودکان و نوجوانان نیز تاکید کرد.

پایان این نشست به پرسش و پاسخ اختصاص یافت.