جایگاه علمی دانشگاه های جهان و ایران در نظام رتبه بندی لایدن سال 2023 مشخص شد

به گزارش لیزنا، دکتر زهره زاهدی عضو هیأت علمی دانشگاه خلیج فارس و پژوهشگر دانشگاه لایدن هلند با اعلام این خبر گفت: نظام رتبه بندی لایدن (Leiden Ranking) توسط مرکز مطالعات علوم و فناوری (CWTS) دانشگاه لایدن هلند یکی از معتبرترین مراکز رتبه بندی جهان بصورت سالیانه منتشر می شود. این نظام رتبه بندی بر اساس الگوریتمهای بسیار پیشرفته نسبت به سایر روشهای رتبه بندی دانشگاههای جهان و نیز اصول منحصراً علمی و شاخص های پیشرفته علم سنجی (نظیر تاثیر استنادی و همکاری های علمی، بین المللی، و صنعتی، انتشار دسترسی آزاد و تنوع جنسیتی)، و صرفاً بر پایه آثار پژوهشی نمایه شده در پایگاه استنادی Web of Science شرکت کلاریویت آنالیتیکس، هر ساله وضعیت علمی دانشگاههای جهان را رتبه بندی می کند. نظام رتبه بندی لایدن سال 2023 فهرست 1114 دانشگاه برتر از 72 کشور جهان را در بر میگیرد (نمودار 1). همانند سال های گذشته، دانشگاه های آمریکا، چین، کانادا، برزیل، کره جنوبی، و استرالیا در صدر 50 دانشگاه برتر جهان قرار دارند. کشور چین با 273 دانشگاه و کشور آمریکا با 206 دانشگاه بیشترین میزان دانشگاه ها در نظام رتبه بندی لایدن سال 2023 برخوردار است. دانشگاه های Harvard University دانشگاه برتر آمریکای شمالی، University of Sao Paulo دانشگاه برتر آمریکای جنوبی، Zhejiang University از کشور چین دانشگاه برتر آسیا، University of Oxford از انگلیس دانشگاه برتر اروپا، Cairo University دانشگاه برتر آفریقا و University of Melbourne  دانشگاه برتر اقیانوسیه هستند.

وی گفت: داده های نظام رتبه بندی لایدن سال 2023 بر پایه آثار پژوهشی هسته (مقالات و مقالات مروری) نمایه شده در نمایه های استنادی علوم، علوم اجتماعی، هنر و علوم انسانی پایگاه Web of Science که در طول سال های 2018  الی 2021 منتشر شده اند قرار دارد. منظور از آثار پژوهشی هسته انتشاراتی است که در مجلات علمی بین المللی هسته چاپ شده و قابلیت محاسبه تحلیل استنادی را دارا هستند. این انتشارات به زبان انگلیسی منتشر شده، دارای نویسنده یا نویسندگان مشخصی هستند و بازپس گرفته  (Retracted) نشده اند. منظور از مجلات هسته آندسته از مجلات بین المللی است که دارای نویسندگانی از کشورهای مختلف می باشد و حاوی رفرنس های زیادی به سایر مجلات هسته و در نتیجه مناسب برای تحلیل های استنادی می باشد. سطح آستانه جهت محاسبه جایگاه هر دانشگاه در نظام رتبه بندی لایدن 2023، برخورداری حداقل 800 مقاله به نام هر دانشگاه در پایگاه فوق است. شایان ذکر است که روش اختصاص هر مقاله به دانشگاه، به شیوه Fractional Counting محاسبه می شود و به مقالاتی که با همکاری بیشتر از یک دانشگاه تهیه شده باشند وزن های مختلف اختصاص می دهد. این داده ها توسط مرکز مطالعات علوم و فناوری به روشهای مختلف نظیر تطبیق استنادی، کدگذاری جغرافیایی، دسترسی باز، و تنوع جنسیت نویسندگان آثار پژوهشی غنی سازی می شوند. در رتبه بندی سال 2023 تمامی استنادات (بغیر از خود استنادی) به آثار پژوهشی تا انتهای سال 2021 محاسبه شده اند. میزان خوداستنادی در محاسبه شاخص ها در نظر گرفته نمی شود.

شاخص های نظام رتبه بندی لایدن در یک نگاه

https://www.leidenranking.com/information/indicators

برترین دانشگاههای جهان در نظام رتبه بندی لایدن سال 2023

دکتر زهره زاهدی  افزود: از نظر شاخص های تاثیر علمی، دانشگاه هایی از کشورهای آمریکا، چین، و کانادا در صدر دانشگاه های برتر جهان قرار دارند. دانشگاه های راکفلر، ام آی تی، پرینستون، کلتک، استنفورد، هاروارد، کالیفرنیا برکلی، کینگ عبدالعزیز، موسسه علوم ویزمان، و دانشگاه هونان چین با دارا بودن بیشترین نسبت انتشارات پراستناد در زمره دانشگاه های برتر جهان بشمار می روند. بین 18% تا 33% از انتشارات این دانشگاه ها در زمره 10% از پراستنادترین انتشارات در مقایسه با سایر انتشارات حوزه موضوعی و سال انتشار یکسان قراردارند (نمودار 2).

وی گفت: همینطور، دانشگاه هابی از کشورهای آمریکا، کانادا، انگلیس، فرانسه، دانمارک، و سنگاپور خصوصاً دانشگاه های هاروارد، آکسفورد، تورنتو، لندن، کمبریج، کالج امپریال لندن، دانشگاه آکادمی علوم چین، دانشگاه ملی سنگاپور و  کوپنهاگن بیشترین تعداد انتشارات حاوی همکاری بین المللی منتشر کرده اند. چنانچه نسبت تعداد انتشارات حاوی همکاری بین المللی به کل انتشارات هر دانشگاه را مدنظر قرار دهیم، مشاهده می کنیم که عمدتاً دانشگاه های عربستان سعودی (طایف، کینگ خالد، طیبه، کینگ فیصل، کینگ عبدالعزیز)، امارات عربی (دانشگاه شارجه)، ویتنام (دانشگاه دوی تان، توی دوک تانگ)، اوگاندا (ماکرره)  و ایسلند (دانشگاه ایسلند) در صدر قرار دارند (نمودار 3).

دانشگاه های آمریکا، چین و انگلیس از بیشترین میزان انتشارات حاوی همکاری با صنعت برخوردارهستند. خصوصاً دانشگاه هایی از کشورهای چین، سوئد، و هلند از بالاترین نسبت تعداد انتشارات حاوی همکاری با صنعت به کل انتشارات منتشر شده توسط دانشگاه برخوردار می باشند (نمودار 4).

از نظر شاخص انتشار دسترسی آزاد، عمدتا دانشگاه هایی از کشورهای آمریکا، انگلیس، چین و کانادا بیشترین تعداد نشریات با دسترسی آزاد تولید کرده اند. چنانچه نسبت تعداد نشریات با دسترسی آزاد به کل انتشارات هر دانشگاه را مدنظر قرار دهیم، دانشگاه هایی از کشورهای هلند و عمدتا دانشگاه های کشور انگلیس در زمره ده دانشگاه برتر جهان قرار دارند (نمودار 5).

از نظر شاخص تنوع جنسیتی، دانشگاه هایی از کشورهای عربستان سعودی، اتیوپی و ژاپن از بیشترین نسبت تعداد مولفان مرد به مولفان مرد و زن در انتشارات خود برخوردار هستند (نمودار 6).

از نظر شاخص تنوع جنسیتی، دانشگاه هایی از کشورهای  نروژ، لهستان، و لیتوانی از بیشترین نسبت تعداد مولفان زن به مولفان مرد و زن در انتشارات خود برخوردار هستند (نمودار 7).

دانشگاه های ایران در رتبه بندی لایدن 2023

46 دانشگاه ایران در نظام رتبه بندی لایدن سال 2023 حضور دارند. در مقایسه با 44 دانشگاه ایران در رتبه بندی سال 2022، 2 دانشگاه جدید (مرکز جهاد دانشگاهی و دانشگاه علوم پزشکی همدان) به رتبه بندی سال 2023 اضافه شده اند.

نمودار 8 جایگاه دانشگاه های ایران را از نظر شاخص ده درصد برتر نشان می دهد. این شاخص، نشان می دهد چند درصد از انتشارات یک دانشگاه متعلق به 10% انتشارات پراستناد در میان سایر انتشارات آن حوزه موضوعی که در سال یکسان منتشر شده اند، است. به عنوان مثال، چنانچه نمره یک دانشگاه 8% باشد، به این معنی است که 8% از انتشارات آن دانشگاه در زمره 10% انتشارات پراستناد در میان سایر انتشارات حوزه موضوعی و سال انتشار یکسان قرار دارد. در کل بین 3% تا 14% از انتشارات دانشگاه های ایران در زمره 10% انتشارات پراستناد در مقایسه با سایر انتشارات حوزه موضوعی مربوط به خود و سال انتشار یکسان قرار دارند و از این نظر به ترتیب دانشگاه های نوشیروانی بابل (13.9%)، محقق اردبیلی (12.8%)، علوم پزشکی تبریز (12.3%)، علوم پزشکی مشهد (11.9%)، علم و صنعت ایران (10.4%)، علوم پزشکی کرمانشاه (10.3%)، تبریز (10.2%)، کاشان (10.1%)، امیرکبیر (10%) و کردستان (9.7%) در صدر دانشگاه های ایران قرار دارند (نمودار 8).  

نمودار 9 جایگاه دانشگاه های ایران را از نظر شاخص همکاری های بین المللی نشان می دهد. این شاخص نشان دهنده تعداد و درصد انتشارات یک دانشگاه است که با همکاری یک یا بیشتر از یک سازمان یا کشور (بین المللی) پدید آمده باشد. دانشگاه تبریز (47%)، شاهرود (43.6%)، محقق اردبیلی (43%)، علوم پزشکی کرمانشاه (42.4%)، علوم پزشکی مشهد (41.5%)، دانشگاه صنعتی اصفهان (41.4%)، دانشگاه تهران (41.1%)، دانشگاه صنعتی شیراز(41%)، دانشگاه کردستان (40.5%) و دانشگاه یزد (40.5%)  از بیشترین نسبت انتشارات با همکاریهای علمی بین المللی به کل انتشارات خود برخوردارند (نمودار 9).

از نظر شاخص همکاری با صنعت، دانشگاه های جندی شاپور اهواز(3.3%)، مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی (3.1%)، علوم پزشکی همدان(3.1%)، بین المللی امام خمینی (3.1%)، شهید چمران اهواز(2.9%)، صنعتی سهند(2.9%)، علوم پزشکی ایران (2.7%)، علوم پزشکی کرمانشاه (2.7%)، علوم پزشکی مشهد(2.6%) و علوم پزشکی شهید بهشتی (2.5%) از بیشترین نسبت انتشارات با همکاری صنعت به کل انتشارات خود برخوردارند (نمودار 10).

از نظر شاخص انتشار دسترسی آزاد، دانشگاه علوم پزشکی شیراز، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، دانشگاه علوم پزشکی ایران، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه علوم پزشکی همدان از بیشترین نسبت انتشار دسترسی آزاد نسبت به کل انتشارات خود برخوردارند (نمودار 11).

از نظر شاخص تنوع جنسیتی (نسبت مرد به زن) دانشگاه های مالک اشتر، دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه تهران از بیشترین تعداد انتشارات با نویسندگی مرد نسبت به زن برخوردارند (نمودار ۱۲).

از نظر شاخص تنوع جنسیتی (نسبت زن به مرد) مرکز جهاد دانشگاهی، دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دانشگاه علوم پزشکی ایران و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی از بیشترین تعداد انتشارات با نویسندگی زن نسبت به مرد برخوردارند (نمودار ۱۳).

تفسیر نتایج

نظام های رتبه‌بندی‌های بین‌المللی متعددی از دانشگاه‌ها وجود دارد که هر یک بر دیدگاه متفاوتی تمرکز می‌کنند. برخی از آنها عمدتاً بر پژوهش تمرکز می کنند، در حالی که برخی دیگر بر عملکرد هایی در زمینه های مختلف مانند آموزش و بین المللی سازی متمرکز هستند. اکثر نظام های رتبه بندی دانشگاههای جهان کمابیش از نظر شاخص های آموزش، پژوهش، استناد، وجهه بین المللی و درآمد معیارهای مشترکی دارند در حالی که برخی دیگر علاوه بر شاخص های فوق بر شاخص هایی نظیر شهرت در بازار کار، شاخص های نوآوری، شاخص های اجتماعی، پایداری، انتقال دانش متمرکز هستند. در مقايسه با ساير نظام های رتبه بندی دانشگاه های جهان، برخی از نظام های رتبه بندی جهانی (نظیر نظام رتبه بندی تایمز) ترکیبی از روش های خود به همراه اطلاعات خوداظهاری دانشگاه ها را در محاسبه شاخص های رتبه بندی در نظر می گیرند و عملکردهای مختلف دانشگاه را در شاخص های کلی خلاصه می کنند. این در حالی است که برخی دیگر (نظیر نظام رتبه بندی لایدن) صرفا بر شاخص های پیشرفته تأثیر علمی دانشگاه و مشارکت دانشگاه در همکاری‌های علمی و روش شناسی شفاف استوار هستند، به اطلاعاتی که توسط خود دانشگاه ھا تهيه شده وابسته نيستند، تمامی عملکردهای دانشگاه را در يک شاخص واحد کلی خلاصه و ترکیب نمی کند و بر رویکرد چند بعدی به عملکرد علمی پژوهشی در دانشگاه تاكيد دارد. لذا تنوع زیادی در شاخص های بکار رفته و نحوه محاسبه و وزن دهی شاخص ها در نظام های رتبه بندی مختلف وجود دارد و هر یک از این نظام ها ابعاد مختلفی از فعالیت های آموزشی پژوهشی و بین المللی را با احتساب وزن های متفاوت به این معیارها مورد بررسی قرار می دهند. از این رو در تفسير و ارزیابی عملکرد علمی پژوهشی دانشگاه ها بر اساس نظام های رتبه بندی ملاحظات مختلفی نظیر پایگاه استنادی که پايه رتبه بندی قرار گرفته، روش شناسی نظام رتبه بندی، شفافیت آن، كيفيت داده ها و نحوه اختصاص انتشارات به دانشگاھھا و الگوریتم های بکار رفته مورد نظر قرار گيرد. طبعاً اکتفا صرف به رتبه دانشگاه و در نظر گرفتن تنها یک شاخص جهت نشان دادن عملکرد دانشگاهها پیشنهاد نمی شود. چرا که وجود تفاوت بسيار اندک از نظر شاخص های استنادی یا انتشاراتی بین دانشگاه های مختلف لزوما به معنی عملکرد بھتر دانشگاه ها نسبت به هم نیست. از طرف دیگر، لزوم توجه به عوامل مختلفی نظیر ماهیت، چشم انداز، ماموریت، منابع و امکانات و زمینه موضوعی هر دانشگاه در تفسیر نتایج حاصل از نظام های رتبه بندی از ضروریات می باشد.  شاخص های در نظر گرفته شده در نظام های رتبه بندی دانشگاه های جهان تمامی جنبه ها و بعدهای آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها را بصورت کامل پوشش نمی دهند و بدین ترتیب هیچ یک از نظام های رتبه بندی نمی توانند تصویر کاملی از تمامی عملکردهای دانشگاه ها را ارائه دهند. در همین راستا و با توجه به تفاوتهای موجود بین دانشگاه های مختلف، ارتقا صرف رتبه یک دانشگاه در مقایسه با دانشگاه دیگر در نظام های رتبه بندی لزوماً موید بهبود عملکرد آن دانشگاه نمی باشد. لذا، اکتفا صرف به رتبه دانشگاه و در نظر گرفتن تنها یک یا چند شاخص معین در تفسیر و ارزشیابی عملکرد دانشگاه های متفاوت با اهداف و ماهیت مختلف آموزشی و پژوهشی تفسیر درستی از نتایج ارایه نخواهد داد. از این رو پیشنهاد می شود تفسیر نتایج رتبه بندی بر پایه استنباط بهتر و عمیق تر از ماهیت، چشم انداز، ماموریت و بر پایه ابعاد مختلف عملکرد هر دانشگاه استوار گردد. مسئله کسب رتبه بهتر در نظام های رتبه بندی دانشگاه های جهان و همسو کردن برنامه ها و سیاستگذاری های دانشگاه با شاخص ها و اصول نظام های رتبه بندی جهانی دانشگاه های جهان نباید هدف اصلی و نهایی دانشگاه ها را تشکیل دهد. بجای آن پیشنهاد می شود که دانشگاه ها در راستای رسالت های خود همواره تلاش کنند با بکار بردن استراتژی های مناسب و کاربردی در دستیابی به جایگاهی با کیفیت و اثربخش در راستای رسالت های خود سیاست گذاری و برنامه ریزی موثر انجام دهند و همگام با تغییرات جهانی در این زمینه این سیاست ها را بصورت مداوم مورد ارزشیابی و بازنگری مطلوب قرار دهند.

حضور دانشگاههای ایران از سال 2013 به بعد در نظام رتبه بندی لایدن که یکی از معتبرترین و علمی ترین نظام های رتبه بندی دانشگاهها در سطح جهان محسوب می شود نشان دهنده رشد کمی و کیفی تولیدات علمی و افزایش مشارکت علمی دانشگاههای ایران و موید رویت پذیری این دانشگاهها در سطح جهان است. از آنجایی که هنوز تمامی دانشگاه های کشور نتوانسته اند به نظام های رتبه بندی بین المللی راه یابند،  لزوم توجه به سیاستگذاری و برنامه ریزی جهت افزایش همکاری های علمی بین المللی دانشگاه ها توسط سیاستگذاران علمی از ضروریات محسوب می شود. برنامه ریزی و سیاستگذاری دانشگاه ها جهت انتشار مقالات با کیفیت و افزایش همکاریهای علمی در سطح بین المللی، و خصوصا برنامه ریزی جهت افزایش مشارکت های علمی با صنایع مربوطه می تواند نقش موثری را در بهبود جایگاه دانشگاه های ایران در سطح جهانی ایفا کند.