کارگاه «آلتمتریکس و شاخص اثرگذاری اجتماعی پژوهش­ها» برگزار شد

به گزارش لیزنا، در سلسله وبینارهای شبکه­های اجتماعی علمی کتابخانه مرکزی دانشگاه قم که به مناسبت هفته کتاب در روز سه شنبه 30 آبان ماه 1402 کارگاه« آلتمتریکس و شاخص اثرگذاری اجتماعی پژوهش­ها» با ارائه دکتر فروغ رحیمی مدیر گروه پژوهش مدیریت اطلاعات پایگاه استنادی جهان اسلام برگزار شد.

وی در ابتدا به ارائه توضیحاتی در خصوص «اثر پژوهش» پرداخت و گفت: در خصوص اثر پژوهش اتفاق نظری بین صاحب نظران وجود ندارد. برخی از پژوهش­ها صرفا بنیادی هستند و کاربردی نمی­توان برایشان تعیین کرد. اثر پژوهش در واقع به ارزش و منفعتی اشاره دارد که در نتیجه استفاده از دانش حاصل می شود که به نوعی با بازگشت سرمایه برابری می کند.

وی در ادامه در جوابِ سوالِ آیا علم باید ارزش خود را ثابت کند؟ گفت: دولت­ها علاقه­مند به دانستن تاثیر پژوهش­های دولتی بر بخش­هایی چون سلامت، مراقبت­های بهداشتی، مقابله با چالش­های اجتماعی چون تغییرات آب­ و ­هوا، آموزش و پرورش، رفاه اجتماعی و... هستند.(کریمسون،2004).

دکتر رحیمی ارزیابی پژوهش ها را اجتناب ناپذیر عنوان کرد و دلایل آن را این گونه ذکر کرد:

افزایش مسئولیت پذیری در میان پژوهشگران، تصمیم گیرندگان و تامین کنندگان مالی؛

ایجاد یک وسیله برای پژوهشگر جهت دفاع از عملکردش؛

هدایت فرآیند پژوهش از طریق بازخورد حاصل از ارزیابی پژوهش؛

تدارک ورودی بهتر برای مدیریت از طریق فهم و درک بهتر؛ چرا که ارزیابی یک ابزار مدیریتی مناسب و مهمترین منبع تصمیم­گیری است.

وی مهم­ترین ابزارهای ارزیابی پژوهش را شاخص‌های مبتنی بر استناد به عنوان مهم­ترین ابزار سنجش علم و تاثیرات علم بر علم ذکر کرد

Impact of science on science

و همچنین شاخصهای قدیمی و جدید اعم از

SNIP , H-index , G-index ,…  IF , II, Half Life,...

را از دیگر ابزارهای ارزیابی پژوهش بیان کرد.

وی در ادامه در مورد معایب شاخص‌های مبتنی بر استناد و تولد دگر سنجه‌ها گفت: به هنگام نبودن استناد، باید صبر کنیم که سالیان زیادی بگذرد. محدودیت منابع و شکل بروندادهای پژوهشی، به این منظور که نباید فقط به مقاله محدود باشیم. محدود بودن داده‌ها در پایگاه‌های استنادی، ISI، 24000 ژورنال را داشت درحالی که در سال 2023 ، به  336000 عنوان رسیده است. علاوه بر این امروزه با بروندادهای علمی متعددی از جمله کتاب، پایان‌نامه، گزارش‌های کاری، قطعات هنری، ادبیات خاکستری و... هستیم که این منابع بیش از 67 نوع اقلام اطلاعاتی شناسایی شده‌اند و از نمونه‌های مطرح آنها می‌توان به بلاگ پست، کتاب‌ها، مصاحبه­ها، قطعات هنری، وب پیج­ها، گزارش­ها، ویدئوها، نامه­ها اشاره کرد که در پایگاه‌های استنادی به آنها توجهی نمی شود.

وی گفت:  نمایه کردن اقلام دیگر اطلاعات برای پایگاه‌های استنادی بسیار هزینه‌بر است. روز اولی که پایگاه استنادی جهان اسلام شروع به کار کرد باید تمام منابع اطلاعاتی را خریداری می­کرد و رفرنس‌های آن را وارد می‌کرد تا بدانیم چه کسانی به این منابع استناد داده­اند. امروزه دنیا به دنبال این است که تمام اقلام را شناسایی کند. مثلا در مورد Book chapters ، درکجاها به این استناد شده و خودِ Book chapter از چه چیزی استفاده کرده و به چه چیزی استناد داده است؟ در واقع می خواهد بداند تمام رفرنس­ها چگونه استناد داده‌اند و از چه چیزی استناد گرفته‌اند؟ و تاکید کردند که ما هم بالاخره باید یک روزی این راه را برویم و نمی‌توانیم خودمان را به مقالات محدود کنیم؛ باید این راه طی شود که دیتا بیس منابع را شناسایی کنیم.

دکتر رحیمی در ادامه به تولد شاخص‌های جدید پرداخت و گفت:ایرادات وارد به شاخص‌های استنادی، گسترش وب اجتماعی (وب2 و...)، جنبش دسترسی آزاد، توجه به اشکال دیگر بروندادهای علمی، تمایل به سنجش دیگر ابعاد تاثیرعلم  Dimensions Altmetric, Plum Analytics,

وی همچنین به میزان استناد به مقالات فارسی در ویکی پدیا پرداخت و تصریح کرد: پژوهشگران بیش از 10 هزار پیج ویکی پدیا را مورد بررسی قرار دادند و از پایتون استخراج کردند و به این نتیجه رسیدند که به برخی از مجلات ما حتی در حوزه مهندسی و بیشتر علوم انسانی، فوق العاده به این مقالات ارجاع شده بود.

وی درمورد استنادهایی که به مقالات ویکی پدیا می­شود، گفت: قطعا استادی که چنین مقاله­ای را تهیه کرده، حق استفاده از این استاندارد را دارد، یعنی استاد بر جامعه­ی مخاطب که کاربران، شهروندان و همه­ی افرادی که از ویکی پدیا استفاده می­کنند، تاثیر خود را نشان داده است. این مفهوم به این معنا نیست که اگر کسی به مقاله‌ای در ویکی پدیا استناد نکرد، پس ارزشی ندارد، این واقعا اجحاف در حق آن استاد است که مقاله را نوشته است این گونه نیست که اصلا تاثیر نداشته باشد.

وی از ویکی پدیا به عنوان بزرگترین دانشنامه اینترنتی و چند زبانه دنیا نام برد و افزود: ویکی پدیا اولین بار در سال 2001 ، توسط جیمی دونال ویلز به جهانیان عرضه شد و روزبروز در حال تغییر است و بر اساس مشارکت تمام کاربران از یک خانم خانه دار تا یک هیأت علمی در آن مشارکت می کنند و همیشه مقالات در حال تصحیح است.

دکتر رحیمی افزود: جدای ازمشکلات شاخص­های استنادی، وب­اجتماعی که متولد شد و جنبش­های دسترسی آزاد؛ که در تمام دنیا این ادعا هست که باید علم دراختیارهمه قرار بگیرد منهای اپن اکسس­ها بحث پلن اس مطرح شد که دانشگاه‌ها باید با ناشران قراداد ببندند و حق ناشر را پرداخت کنند و در مقابل امکان دسترسی را برای کاربران بیشتر کنند .

وی در مورد اثر پژوهش که می‌تواند شامل اثرعلمی، اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی باشد، افزود:

پژوهشگران این اثرات را در قالب یازده گروه دسته‌بندی کردند:

Science  (دانش، ابتکارات پژوهشی، آموزش و تعلیم)

Technology (محصولات و فرآیندها، خدمات، دانش فنی)

Economy (تولید، مالی، سرمایه گذاری، تجاری سازی، بودجه)

Culture (نگرش­ها، ارزش­ها، دانش)

Society (رفاه، گفتمان)

Policy (سیاستگذاران، شهروندان، برنامه‌های عمومی، امنیت ملی)

Organizations (برنامه‌ریزی، سازماندهی کار، ساعات کاری، اداری، منابع انسانی )

Health (بهداشت عمومی، نظام سلامت) covid-19

Environment (مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست، اقلیم و هواشناسی)

Symbolic (مشروعیت، اعتبار، رویت پذیری)

Training (برنامه درسی، ابزارهای آموزشی، مدارک تحصیلی، دانش آموختگان، ارئه به بازار کار، تناسب آموزش و کار، حرفه، استفاده از دانش کسب شده)

وی درادامه مشکلات سنجش تاثیراجتماعی پژوهش­ها گفت:تاثیر اجتماعی پژوهش در آغاز راه است و سنجش آن آسان نیست...، نیاز به گذشت زمان دارد، تاثیر اجتماعی پژوهش‌ها اغلب پس از چندین سال آشکار می‌شود.، نبود پایگاه درهمکرد که به لحاظ بین الملل مورد تایید جوامع دانشگاهی باشد، تاثیرات اجتماعی همیشه مطلوب نیستند، نبود شاخص‌های واحد، روش‌های مورد پژوهش، ارزیابی همتایان، استناد دراستناد و پتنت و ... مشکلات خاص خود را دارند.

وی درباره استناد اجتماعی گفت: از­آنجایی که دولت‌ها علاقه­مند به داشتن تاثیر پژوهش­ها هستند، علاوه بر­سنجه­های سنتی، نیاز­به ایجاد سنجه­های جدید مطرح شد که مدیون به رسمیت شناختن وب اجتماعی ست.

وی درباره دگرسنجه­ها گفت: دگرسنجه‌ها تاثیرات نامرئی پژوهش را بیش از پیش آشکار می‌کنند. استنادات مجلات را با تاثیراتی چون مشاهده (view)، دانلود، لایک (پسند)، استفاده (use)، اشتراک (share)، ذکر در ویکی پدیا، در وبلاگ‌ها، مندلی، فیس بوک، توییتر و سایر رسانه‌های اجتماعی جایگزین می‌کند. و با بیان این نکته که قبلا کاربرهای ما به کتابخانه مراجعه می‌کردند و کتاب مورد نظر خود را انتخاب و مطالعه می‌کردند و یا نهایتا تلویزیون می‌دیدند اما امروزه دسترسی به اطلاعات بسیار گسترده‌تر شده، مواردی که تاثیرات نامرئی را به ما نشان می‌دهند الان مرئی شده‌اند و به ما می‌گویند که این مقاله آیا استنادی در فضای اجتماعی گرفته یا نه؟ آیا اشتراک و دانلود گرفته است؟ مورد پسند واقع شده است؟

مشاهدات Observations، بحث­ها Discussion، پیشنهادها Recommendation، اشارات Mention، استفاده Use،­­ نشان­ها Book marks، فهرست­علایق Favorites، پسندها Like،­ بارگذاری­ها Downloads، اشتراک share

وی به بیان نقاط قوت دگرسنجه­ها پرداخت و گفت:

پوشش موضوعی گسترده

بدون محدودیت زبان

کمک به ارزیابی مقالات نه مجلات و حتی مقالات بدون استناد

پیش بینی استناد

ارزیابی پژوهشگران نوپا

اثرگذاری آنی حوزه های کم استناد

شمار بالای کاربران آلتمتریکس و تعداد خدمت دهندگان آن

محاسبه انواع اثرگذاری انواع آثار بر انواع کاربران

سهولت دسترسی

و سپس نقاط ضعف دگرسنجه‌ها را ذکر کرد:

دستکاری و تحریف شاخص ها

به هم آمیختگی انگیزه‌ها مثبت و منفی

سرشت متغیر وب اجتماعی

یکسان دانستن ارزش دگرسنجه‌ها

ضعف در ابزارها، مبانی نظری و استانداردهای دگرسنجه‌ها

کاربران اغلب ناآشنا با هویت نامعلوم

وی درباره منابع اجتماعی دگرسنجه ها گفت:

* توییتر یا شبکه X یکی از­معروف­ترین شبکه­های اجتماعی میکرووبلاگ نویسی، شاخصی است برای نشان دادن تاثیرات دیگر­علم بر­عموم کاربران و ارزیابی آثار یک برون داد پژوهشی را در شبکه­های اجتماعی رصد می­کند.

* فیس بوک بزرگترین شبکه اجتماعی دنیا با بیش از 2میلیارد کاربر­فعال

* ویکی­پدیا دانشنامه جهانی و آزاد با بیش از 59 میلیون مقاله به 300 زبان زنده دنیا، که با دادن پیوند به مقاله­های علمی، در­واقع به آنها استناد می­کند و مجرای اطلاعاتی مناسب و کاربردی برای انتقال یافته­های علمی به کاربران وب و شهروندان معمولی است؛ و با زبان ساده آن علم را به مردم منتقل می­کند.

(ویکی­پدیا تا سال 98، 40میلیون مقاله داشت و تاکنون طی این چهار سال به 59 میلیون مقاله رسید و با اضافه کردن 20 میلیون مقاله یک رشد تصاعدی داشت.)

وی با بیان منابع علمی دگرسنجه ها افزود:

مندلی(Mendeley)یک پایگاه بزرگ از داده‌ها با بیش از 570 میلیون مدرک

سایتهای خبری، در تعیین میزان اثرگذاری آثار علمی بر جامعه مخاطبان عمومی و تاثیر علم بر آنها نقش مهمی ایفا می‌کند.

وبلاگ (weblog)  از اولین عاملان رسانه­های اجتماعی هستند، وبلاگ‌ها نه تنها نتایج پژوهشها را گزارش می­کنند. بلکه به ارتقا فهم علم در­جامعه نیز کمک می­کنند. ایشان به این نکته تاکید داشتند که در­کنار ­آثار ­علمی خودمان وبلاگ داشته باشیم چیزی که به آن دقت نمی کنیم-

Policy  نقش دانشمندان در مناظرات سیاسی، کمک به سیلست مداران

برنامه OPS یا پروژه دسترسی آزاد به نویسندگان، دانش­پژوهان و کتابخانه­ها در درک بهترین واقعیت است که کتاب­هایشان چه تاثیری بر­مخاطبان خود داشته و دارند، کمک می‌کند.

Q&A  در ­سایت­های پرسش­و­ پاسخ، کاربران در پاسخگویی به سوالات گاها به منبعی خاص ارجاع می­دهند.

ایشان از خدمت دهندگان دگرسنجه‌ها هم نام بردند:

آلتمتریک، ایمپکت استوری، پلوم آنالیتیکس، پلاس ای ال ام، ریدر میستر، ساینس کارد، سایتداین

به ما کمک می کند اثر یک یافته پژوهشی ولو اینکه در قالب یک مقاله نباشد، در کجاست؟

دکتر رحیمی به تبیین پایگاه آلتمریک پرداخت: یافته‌ها نشان می‌دهد آلتمتریک  حداقل در برخی از حوزه‌های اجتماعی بهتر از سایر دیتابیس­ها و خدمت دهندگان است.

درسال 2001، یوآر­اِدایک، آلتمتریک را راه­اندازی کرد و 2012 منتشر کرد. به کمک آن نویسندگان می‌دیدند در اسرع وقت مقاله آنها چطور در جامعه مورد توجه قرار می­گیرد و مشاهده می­شود؟ ناشران هم این امکان را داشتند که فضای پیرامون محتوایی که منتشر کرده­اند، چگونه است؟ پژوهشگران می‌توانستند ببینند که چه کسانی آنها را نقد می‌کنند؟ حامیان مالی هم بسیار برایشان جذاب بود که ببینند چگونه کارهایی که حمایت کردند در میان طیف وسیعی از مخاطبان مورد پذیرش قرار گرفته است. آلتمتریک هم پوشش خبری خبرگزاری‌ها، هم نقل قول‌های ویکی پدیا، هم اسناد سیاسی و هم ویدئوها را زیرمجموعه خودش آورد یعنی این رصد آلتمتریک بصورت روزانه بوده و 250رسانه اجتماعی را رصد یا منشن کرده است.

وی در بیان چگونگی دسترسی به این پایگاه افزودند: برای استفاده از آلتمریک به یوزرنیم و پسورد نیاز داریم. که از طریق یابش می توانیم درخواست دهیم که یوزر را با مبلغ تعیین شده در اختیار ما قرار دهند.

وی در ادامه گفت ما در آلتمتریک قرار است چه چیزی مشاهده کنیم؟ در آلتمتریک می‌خواهیم یک مقاله یا برون داد علمی که منتشر شده است، را  مورد بررسی قرار دهیم که کجاها اثر خودش را گذاشته [کجاها اثرگذار بوده؟] بر چه کسانی؟ و چگونه؟ قبلا در سال 2019 با 100 سازمان سیاسی در تماس بودند؛ به عنوان مثال کمیته بین المللی پول، صلیب سرخ، WHO، یونسکو، بانک جهانی، اداره ایمنی مواد غذایی، مجمع بین دول تغییر آب و هوا و ... اما به یکباره قرارداد خودشان را به 471 سازمان بین المللی رساندند. برای اینکه استاندارد بودن خودش را اثبات کند مجبور است که مراودات بین المللی داشته باشد و با همه آنها رایزنی کند.

وی در ادامه تصریح کرد:  برای نشان دادن اثر پژوهشی خودمان مجبوریم از تمام ابزارها استفاده کنیم. یافته‌های علمی خودتان را، حتی به زبان فارسی و چکیده انگلیسی که دارد، در همه جا، در مندلی، لینکدین، ریسرچ گیت و ... قرار دهیدکه مشاهده شود. شاید در یک سند سیاسی خوانده شد، شاید به یک نفر در آن موضوع کمک کرد. با این روش می توانیم یافته خودمان را بیشتر نشان دهیم.

وی در ادامه بحث آلتمتریک گفت: وقتی موضوعی را در آلتمتریک جستجو می‌کنیم، به ما نشان می‌دهد چند مقاله و یافته در این موضوع کار شده و استناد گرفته‌اند و همچنین به ما نشان می‌دهد کدام مجلات از این یافته استناد داشته‌اند و حتی در کدام شبکه‌ها و رسانه‌های خبری و خبرگزاری و یا سازمان نمود پیدا کرده است و در چه اسناد سیاسی دیده شده است؟

سپس افزود: در سال 2014 دنیا به دنبال این بود که کاربران ما در مورد اثر پژوهشی چه می‌گویند؟ اما آیا ما ایرانی‌ها ویکی پدیا را رصد می کنیم؟ آیا اسناد مجلس، کتابها، رساله‌های تحقیقاتی و پروانه ثبت اختراع را رصد می کنیم؟

 چه کسی هزینه می‌کند؟ وی برای اینکه کار در این موضوعات انجام شود، گفت: باید فایل­های word در اختیار ما قرار داده شود. باید یک سازمان این را بپذیرد این اسناد را به فلان موسسه بدهد و یکی یکی بررسی شود و استنادات در سیستم دروندهی شود.

وی تصریح کرد: شاید مقاله شما بارها و بارها در رساله دانشگاهی مورد استناد قرار گیرد اما یکبار هم استناد نگرفته باشد! چرا؟ چون به زبان فارسی می‌نویسید، چون علوم انسانی هستید.!

وی در ادامه گفت: واقعا بحث کلانی ست و باید سازمان‌ها بپذیرند که اسناد و رساله‌ها، کتابها را دروندهی کنند که بتوانیم سازماندهی کنیم.

و ی در پایان افزود: برای سنجش اثر پژوهش، ما به ابزار نیاز داریم. یکی از این نیازها، در­کنار استناد به مطالب در مقالات، در­اسناد سیاسی و پتنت‌ها، دگرسنجه‌ها هستند. دگرسنجه‌ها به ما کمک می‌کنند که ما ببینیم دنیای فراتر از دانشگاه ما و مرزهای پژوهشی چه نگاهی به مقاله ما دارد و چه اثری روی کاربر معمولی، کاربر حوزه پزشکی، اقتصاددان، سیاستمدار، صنایع و ... گذاشته است. شاید به کمک همین سنجشِ اثرِ پژوهش، محققان از خود دفاع کنند؛ هم بودجه پژوهشی بیشتری بگیرند و هم به کار پژوهشی خود توجه بیشتری نمایند.

گزارش: شفیعه غلامی، دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم