بودجه کتابخانه‌ها، کمبود محتوای جدید و خطر انقراض(1)

لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر:

قسمت اول

همیشه پیش از تعطیلات نوروز کلی برنامه در ذهن و روی کاغذ می‌چینیم که این کارها را می کنیم و این کتابها را می خوانیم و این مقاله‌ها را تمام می‌کنیم ، این کوه و کمرها را می رویم و این دوستان را می‌بینیم و می‌شود 15 فروردین و می‌بینیم که ای بابا حتی 10% از همه پیش بینیها جنبه واقعی نیافت. با این‌همه جهت اطلاع از وضعیت دسترسی آزاد و وضعیت کتابخانه ها و ناشران و فرمولهای تازه خرید به دنبال مطالب تازه سری به شبکه می زدم و به دنبال وضعیت خریدها بودم که با مقاله هایی درباره تاثیر همه گیری کوید 19 بر بودجه کتابخانه‌ها در کشورهای ثروتمند برخوردم. در نتیجه یک بار دیگر رفتم سراغ نشست انجمن درباره کووید19 (کرونا) و کتابخانه‌های دانشگاهی که دبیر نشست دکتر زره‌ساز عزیز بودند و برگزار کنندگان هم عزیزان گرامی دکتر بگلو، دکتر آخشیک و دکتر عرفان منش. 

بحث خیلی خوبی بود و آقای دکتر بگلو و سرکار خانم دکتر آخشیک از ایران گفتند و دکتر عرفان منش عزیز هم از آن طرف دنیا. در همان ابتدا مجری برنامه دکتر زره ساز می گویند: تحولی که کرونا سبب‌ساز شد این بود که به ناگاه مراجعین کتابخانه‌ها تقریباً به تعداد صفر رسید. کتابخانه به عنوان منبعی برای اشاعه ویروس شناخته شد و توصیه‌ها بر این بود که منابع امانت داده نشود و خدمات حضوری نباشد. پروتکل‌ها سخت‌گیرانه شد و تا چندین ماه کتابخانه‌ها قفل بودند.

و دکتر بگلو با این مطلب بحث را شروع کردند که کتابخانه ها برای بحران آماده نبودند: نه تنها کتابخانه‌ها تقریباً همه سازمان‌ها خودشان را آماده چنین وضعیتی نکرده بودند؛ .... طبیعی هم هست یک چنین بحرانی به وجود آمده است و هیچ کس هم از قبل به شکل دقیق و درست پیش‌بینی نکرده بود؛ بنابراین کتابخانه‌ها با یک حالت تغییر برنامه‌ریزی نشده مواجه شدند.  .....  با این شرایط نیازمندی‌ها، پیش‌زمینه‌ها یا حتی فعالیت‌ها و کارکردهایی که من قبلاً برای کتابخانه‌ها زیرسازی کردم این جا خیلی مهم و تعیین‌کننده بود و از این جهت ممکن است بسیاری از کتابخانه‌ها چه در ایران، چه در سراسر جهان این زیرساخت را فراهم نکرده باشند. بنابراین من بخواهم با این رویکرد به قضیه نگاه کنم که کتابخانه در مقابل بحران به طور کلی چه کارکردی می‌تواند داشته باشد و کتابخانه دانشگاهی چه کارکردی باید داشته باشد؟ می‌توانم بگویم که کتابخانه‌ها به طور کلی باید خودشان را برای بحران آماده کنند.

و دکتر عرفان منش از نگاه یک پژوهشگر که در کانادا تحقیق و کار می کنند فرمودند: در مورد بحران که صحبت می‌کنیم کاملاً درست است؛ چون کتابخانه‌ها با یک محدودیت‌هایی مواجه شدند که عجیب و غریب بود و اول از همه محدودیت بودجه است که بحث مهمی در ایران و همه جای دنیا بود. وقتی بودجه کمتر بشود، دسترسی به منابع کمتر است و نیروی انسانی کمتر است چون خیلی از کتابخانه‌ها مثل هرجای دیگر مجبور هستند که خیلی از نیروهای انسانی خود را به صورت موقت کنار بگذارند. کتابخانه‌ها بسته شدند؛ مکان فیزیکی دیگر وجود نداشت و زمانی که باز شدند با یک ظرفیت محدودی از مکان می‌توانستند فعالیت کنند. 

مقاله ای را هم که ایتاکا[1] درباره تاثیر کوید19 بر بودجه خرید منابع در ایالات متحده  با عنوان " استراتژی و بودجه کتابخانه دانشگاهی در طول بیماری همه گیر COVID-19" و به قلم جنیفر ک. فردریک ، کریستین ولف-آیزنبرگ منتشر کرد، مشکلات بودجه کتابخانه ‌ها در ایالات متحده را برجسته می‌کند. نویسندگان در آخرین ماههای سال 2020 تحقیق خود را منتشر کرده و از آمادگیهایی که در طول مدت 10 ماه از شروع پاندمی تا ماه دسامبر ایجاد شده و بازگشایی محدود کتابخانه‌ها می‌نویسند. تحقیق در پاییز سال گذشته با ارسال پرسشنامه به بیش از 4000 مدیر کتابخانه و دریافت 638 پاسخ،  و نتایج آن می‌گوید: " باوجود این آمادگی ها ، کتابخانه های دانشگاهی ، مانند موسسات مادرشان ، از تأثیرات جدی مالی همه گیر رنج می برند. ... بسیاری از مدیران کتابخانه گزارش‌های دقیقی از وضعیت کاهش بودجه برای خرید مجموعه‌ها و ردیف‌های بودجه کارکنان داده‌اند .... در مورد احتمال بهبود بودجه طی چند سال آینده اطمینان زیادی به چشم نمی‌خورد."

چارلی راپل[2] و کریستوفر دالیمر نیز در 24 مارس جاری (10 فروردین 1400) در گزارشی وبلاگی از نتایج تحقیق خود، که متوجه نشدم اصل آن در کجا منتشر شده، با عنوان  " COVID-19 چگونه بر بودجه‌ تحقیق، نشر، و بودجه کتابخانه اثر گذاشته؟ " یا "یافتن حقیقت با وجود شکاف بین ادراک و واقعیت "[3]، در مورد کاهش شدید بودجه کتابخانه‌ها در جهان خبر می‌دهند.  این دو پژوهشگر در همان ابتدا به گزارش ایتاکا اشاره می کنند که فقط بودجه کتابخانه ها و به ویژه در آموزش عالی در ایالات متحده را تحقیق کرده، حال آنکه در این گزارش 10.000 محقق + 600 کتابدار از سراسر جهان مورد پرسش قرار گرفته اند. " بودجه کتابخانه ضربه بسیار بدی  خورده است (یافته های ما با آنچه در ماه نوامبر توسط ایتاکا گزارش شده مطابقت دارد - تفاوت اصلی این است که مطالعه ایتاکا بر ایالات متحده متمرکز بود ، در حالی که مطالعه ما جهانی است و تفاوت‌هایی نیز بین نتایج ما و نتایج تحقیق ایتاکا وجود دارد، که مربوط به تفاوت بین کشورها است که برخی ضربه های سنگین‌تری خورده اند)". در گزارش آمده است "......... كتابخانه ها مجبورند خدمات خود را مجدداً ابداع كنند ، كارمندان مجبورند مسئولیتهای جدیدی را به عهده بگیرند و با كاهش ظرفیت (و همچنین بودجه) خرید محتوا با مدلهای قیمت گذاری پیچیده ناشران، کنار آمدن با قیمتها، از هر زمان دیگری كمتر است" . ....... و به درستی دست روی تامین محتوا می‌گذارد.... " بنابراین در حالی که کتابداران مشتاق هستند تا هر محتوایی را که امکان پذیر باشد،‌دردسترس قرار دهند تا بتوانند بهترین خدمات ممکن را به مراجعان خود ارائه دهند، ....... کاهش بودجه دامن همه کتابخانه‌های جهان را گرفته است".

همه گزارشهای بالا زنگ خطری است برای ما کتابخانه ها. آیا ما به راستی در خطر انقراض قرار گرفته‌ایم؟ یا فقط همانطور که در گزارش بالا خواندید باید نوع مسئولیتهایمان را تغییر دهیم؟ در تایید گزارشهای ایران که دکتر بگلو و دکتر آخشیک تحقیق کرده‌اند، یک بار دیگر توجه شما را به گزارش اول از ایالات متحده و گزارش دوم که توسط دو انگلیسی (موسس کادوس، خدمات به پژوهشگران)، تهیه شده جلب می کنم.

گزارش اول (ایتاکا) از ثروتمندترین کشور فعلی دنیا است (هنوز می گویند چین دومین است، تا ببینیم چه خواهد شد)، و کشوری است که کتابخانه‌هایش بودجه‌های بسیار خوبی به نسبت سایر کشورهای جهان داشته و دارند، و دومین گزارش در همان ابتدا می‌گوید، نتایج تحقیق ما در جهان و با پرسش از بیش از 10.000 پژوهشگر و 600 کتابدار، نتایج ایتاکا را تایید می‌کند. حال اگر بخواهم از ایران صحبت کنم، مانند بسیاری از مواقع باید بعد از کنار هم چیدن این داده‌ها در پایان بپرسم: "لطفا پیدا کنید پرتقال فروش را"؟ ! ! !

حال از شوخی بگذریم و برای موقعیت ایران، به همه اینها که دوستان اون‌وَرِ آب نوشته اند، اضافه کنید:

• مدیریت بسیار ضعیف در دستگاههای دولتی ایران. تاکید بر دستگاههای دولتی به این علت است که بیشترین کتابخانه‌ها بودجه‌های دولتی دارند و به ندرت کتابخانه‌ای را می‌شناسم که بودجه‌مستقل دارد و اگر هم هست، ‌وضع بودجه بهتری نسبت به کتابخانه‌های دولتی ندارد. دست کم در این روزها ندارد. مدیران کتابخانه‌های بزرگ همه بر اساس تجربه یا تخصص انتخاب نمی‌شوند، و اگر بر اساس رانت یا پارتی انتخاب نشده باشند، بر پایه تقدیر و تشکر از زحمتشان در کاری بی‌ربط به کتابخانه به این پست فرستاده شده‌اند. ای کاش حالا که بر اساس تجربه و تخصص انتخاب نمی‌شوند، دست کم، یک پژوهشگر، یک فرهنگی، یک متخصص سطح بالای یک حوزه علمی، فرهنگی انتخاب می‌شد که قدر علم و دانش و فرهنگ را می‌دانست. دست کم اندکی درد اهل دانش و فرهنگ را می‌دانست که در بیشتر موارد چنین نبوده است.
• سیاست زدگی. در مملکتی هستیم که سیاست زدگی و نه سیاستگزاری، دامن همه ارکانش را گرفته. همه چیز تحت تاثیر سیاست زدگی است و اینکه صاحبان قدرت در نظام دولتی و بیرون از آن دست از سر پستهای غیر سیاسی نیز بر نمی‌دارند. این روزها خبرهای انتخابات فدراسیونهای ورزشی را بخوانید، ورزش سیاست‌زده، فرهنگ سیاست زده، علم سیاست زده، کتابخانه سیاست‌زده و اینکه من آیا حق دارم کتاب به کسی که به کتابخانه می‌آید امانت بدهم یا خیر؟ حتما باید تشخیص داده شود، آیا این کار من به نفع جناح سیاسی خاصی است؟
• تحریم. تحریم هم که دیگر بازی نبوده و نیست، همه ما با پوست و گوشت و خونمان آن را حس کردیم.
• فساد مالی. برادر بزرگتر تحریم هم فساد مالی است که به جان کشور افتاده و هر روزه از یک اختلاس جدید صحبت می‌شود، و فکر می‌کنم اگر در این دو سه ماه کمتر خبر اختلاس بزرگ شنیده ایم از دو حال خارج نیست، یا پولی در دسترس نمانده که ربوده شود، یا خبرها بیشتر کنترل شده ولی فساد هم بودجه کشور را به غارت برده و نابود کرده است. همین دیروز رئیس بانک مرکزی از باز پس گرفتن 300.000.000.000.000 ریال از 900.000.000.000.000 ریال بدهی بدهکاران بزرگ بانکی خبر دادند. در شرایط فروش خوب نفت رقم 300.0000.000.000.000 ریال فکر می کنم بودجه یک سال مملکت است. این بودجه این‌همه سال در دست یک نفر چه می‌کرده؟ فکر کنم حالا خوشحال باشیم که همین قدر هم برگشته و کار نداشته باشیم که این رقم با 14 صفر روزی که وام داده شده، با چه نرخ ارزی بوده و حالا با چه نرخ ارزی؟ فکر کنم اگر همان زمان شمش کرده باشد و به جای امنی برده باشد، از سودش کل بدهی را می تواند بپردازد و ... (راستی تعداد صفرها را توانستید بشمارید؟ اونایی که ریاضیاتشون خوبه، این عدد را بخوانند که ببینیم چی خونده می‌شه؟ تریلیون؟ )

بگذریم، همه اینها را نوشتم که بگویم اون طرف آب از کم شدن بودجه ها  ابراز نگرانی می کنند، و ما این‌وَرِ آب ودر مرزهای خودمون اوضاعمون بسیار بدتر از معیارهای جهانی است.

از محتوا صحبت کردم و اینکه بدون محتوای تازه کتابخانه دیگر مکانیسم زنده‌ای که رانگاناتان از آن نام می‌برد نیست، و کالبدی مرده بیشتر نخواهد بود. به ویژه کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی.

افزون بر همه مسایلی که در بالا گفته شد، در دانشگاهها و پژوهشگاهها، به علت کسر بودجه کل مجموعه، به بودجه‌های مصوب کتابخانه‌ها دست‌درازی می‌شود. بودجه کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی دولتی که در قانون برنامه هر سال اعلام می‌گردد، در عمل در دانشگاهها و پژوهشگاهها با گرفتن امضای هیات امنا در جاهای دیگر خرج می‌شود، و این یکی از بلایایی است که بر سر بودجه کتابخانه‌ها می‌آید.

جدا کردن بودجه کتابخانه‌ها برای خرید منابع و پایگاهها از بودجه های کلی و بعدها از بودجه‌های پژوهشی دانشگاهها حاصل تلاش بسیار کتابداران و نمایندگان دانشگاهها در شورای تامین منابع علمی و مدیران چند دانشگاه بزرگ در دهه هفتاد و هشتاد بود، که منجر به اعلام بودجه مستقل برای خریدهای کتابخانه‌ها در ردیفهای قانون بودجه شد، لیکن این بودجه‌ها تحت تاثیر مشکلات مالی دانشگاهها در سالهای اخیر جای دیگری خرج می‌شود و هنوز سازمان برنامه و بودجه کشور راهکار جدی برای جلوگیری از این کار پیشنهاد نکرده است، با اینکه در دوسال اخیر، بارها جلسات دانشگاههای بزرگ با سازمان برنامه و بودجه برای این امر تشکیل شده، و امیدواریم که این مساله بتواند کمکی به بودجه خریدمحتوای کتابخانه‌ها بکند و کتابخانه ها را از مرگ حتمی نجات بخشد.

من به عنوان یک کتابدار هنوز امیدوارم بودجه ‌کتابخانه‌ها قبل از انقراض سر و سامان بگیرد.    

صحبت بودجه شد و به طول انجامید. در مورد محتوا و نوع آن در بخش بعدی خواهم نوشت که ادامه خطر انقراض است.

عمرانی ،سیدابراهیم. « تاثیر همه‌گیری کووید 19 (کرونا) بر بودجه کتابخانه‌ها؛ بودجه کتابخانه‌ها، کمبود محتوای جدید و خطر انقراض(1)». سخن هفته لیزنا، شماره 533،  16 فروردین 1400.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] . ایتاکا هاربرinc. Ithaka Harbors یک سازمان غیرانتفاعی در ایالات متحده است که هدف آن "کمک به جامعه دانشگاهی برای استفاده از فناوری های دیجیتال برای حفظ سوابق علمی و پیشبرد تحقیقات و آموزش به روش های پایدار" است. این شرکت مادر وب سایت کتابخانه دیجیتال JSTOR ، سرویس حفاظت دیجیتال Portico و گروه تحقیق و مشاوره Ithaka S + R است. [3] ایتاکا در سال 2003 توسط کوین ام. گاتری تاسیس شد. [4] درآمد ایتاکا در سال 2014 86 میلیون دلار بود که بیشتر آن (69 میلیون دلار) از هزینه خدمات JSTOR بود.(ویکی پیدیا)

[2] .  چارلی راپر از موسسین Kudos helps است که خدمات رایگان به محققین می دهد.  www.growkudos.com

[3] . How Has COVID-19 Affected Research Funding, Publishing and Library Budgets? Or, Finding the Truth in the Gap Between Perception and Reality,  by Charlie Rapple , Christopher Dalymar