نظریه طبقات اطلاعاتی

لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی، گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان:  ویژگی اصلی یک جامعه یا کشور پیشرفته، میزان دسترسی و مصرف اطلاعات در ابعاد زندگی فردی، شغلی و اجتماعی آنها می باشد. هر نوع شاخصی که برای پیشرفت یک جامعه در نظر گرفته شود، بدون حضور اطلاعات روز آمد و موثق که حاصل خرد جمعی است، ناقص و حتی گاهی آسیب زننده می باشد. مفهوم «طبقه اطلاعاتی» (Information Class) از دیدگاه متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی از این جهت حائز اهمیت است که منعکس کننده دسترسی نابرابر و غیرعادلانه به اطلاعات در بین عموم مردم می باشد. این تفاوت و شکاف دسترسی به اطلاعات، منجر به رتبه‌بندی و قشربندی افراد‌، خانواده ها و جوامع شده است که در نتیجه می تواند تبعیض ها و  پیامدهای ناگواری در سطح خرد و کلان ایجاد کند. در جوامعی که طبقات اطلاعاتی مانند اغنیا و فقیران اطلاعاتی بیشتر رشد و توسعه می یابد، قدرت فرد، خانواده یا جامعه متاثر از طبقه اطلاعاتی می باشد. بر اساس «نظریه طبقات اطلاعاتی»، افراد در جامعه بر اساس سطح دسترسی و مصرف اطلاعات به 3 طبقه مرفه/اطلاعاتی (Information  Rich)، اقشار متوسط اطلاعاتی (Information Middle Class)، فقیر اطلاعاتی یا قربانیان اطلاعاتی (Information Poor) تقسیم می شوند. حال این سوال پیش می آید که چه عواملی در ایجاد و توسعه طبقات اطلاعاتی دخالت دارند که این عوامل باعث خلق یا توسعه «نظریه طبقات اطلاعاتی» (Theory of Information Class) شده است. در اینجا به برخی از عوامل به طور مختصر اشاره می شود:

۱. دسترسی به امکانات آموزشی

 کمیت و کیفیت امکانات آموزشی مانند معلم و استاد، مدرسه و دانشگاه و نیز تسهیلات آموزشی باعث می شوند که افراد در معرض و مواجهه با اطلاعات قرار بگیرند و در نتیجه قدرت تفکر و قدرت نقد سازنده پیدا کنند. در صورتی که این امکانات فراهم نباشد، امکان استفاده از اطلاعات پایه و نیز تخصصی برای افراد فراهم نمی شود که این خود عامل بسیار مهم در ایجاد طبقات اطلاعاتی به ویژه طبقه فقیر اطلاعاتی می شود.

 ۲. دسترسی به آموزش های آزاد

به جز مدرسه و دانشگاه، میزان دسترسی افراد به سایر امکانات آموزشی مانند آموزش های آزاد؛ نقاشی، خوشنویسی، سفالگری موسیقی، تئاتر و غیره می‌تواند در توانمندسازی افراد و افزایش قدرت تحلیل و حل مسائل و نیز ایجاد اشتغال موثر واقع شود. بنابراین اگر در مناطق مختلف به ویژه روستاها (به نسبت همدیگر یا به نسبت شهرها) امکانات دسترسی به آموزش های آزاد وجود نداشته باشد، این کمبود می تواند در شکل گیری طبقات اطلاعاتی از جمله طبقه فقیر اطلاعاتی اثرگذار باشد.

 ۳. دسترسی به کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی

کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی (ازجمله عمومی، آموزشگاهی و...) در کنار مدارس و دانشگاه ها علاوه بر ارائه آموزش های پایه به افراد به تعمیق بخشیدن یا اصلاح آموزش و یادگیری می پردازند. در عین حال کتابخانه ها با فراهم آوردن امکانات دسترسی به اطلاعات روز آمد و معتبر به افراد یک جامعه کمک می کند تا یادگیری مستقل یا خودآموزی (Self-Learning) را تجربه نمایند.

 ۴. دسترسی به مشاوران تخصصی

 افراد به جز یادگیری از طریق مدرسه، خانواده و دانشگاه باید این بستر برای آنها فراهم شود که بتوانند در زندگی فردی و شغلی در حل مسائل از مشورت افراد متخصص و با کمترین هزینه و بیشترین اثربخشی برخوردار باشند. برای مثال اگر خانواده ای در تربیت فرزند دچار مشکل است، این امکان فراهم شود که به راحتی و کمترین هزینه دسترسی به یک متخصص مشاوره کودک، روانشناس یا متخصص تعلیم و تربیت را داشته باشد. عدم توجه به این مقوله می‌تواند خود عاملی برای نابرابری اطلاعاتی و حرکت به سوی افزایش فقیران اطلاعاتی آن جامعه شود.

 ۵. محیط اطلاعاتی

 محیط اطلاعاتی از جمله مولفه‌هایی است که می تواند کمک کننده در رشد و توسعه اطلاعات یا دانش یک فرد یا جامعه شود. بنابراین زندگي در یک محیط اطلاعاتی یا فرهنگی بسیار مهم می باشد. برای مثال خانواده‌ای که بستر لازم را برای رشد و توسعه فکری فرزندان فراهم می کند به طور منطقی موفق تر از خانواده ای است که از این امکانات برخوردار نیست (البته به جز موارد استثنا).  برای مثال در روستاهایی که کتابخانه روستایی وجود ندارد هم سواد پایه و هم سواد تخصصی افراد در آن روستا نسبت به افراد دیگر (با داشتن امکانات مذکور) متفاوت خواهد بود و این خود عاملی در ایجاد شکاف اطلاعاتی و عدم دسترسی و مصرف اطلاعات گردد.

 ۶. دسترسی به فناوری اطلاعات

 امروزه فناوری اطلاعات به عنوان یک عامل مهم در جوامع پیشرفته بوده و میزان دسترسی به فناوری اطلاعات مانند اینترنت، تلفن هوشمند و غیره حیاتی و عامل مهم در تبادل اطلاعات در جوامع پیشرو است. در جوامعی که حضور این امکانات کم یا اصلا وجود ندارد، ایجاد شکاف اطلاعاتی مبرهن و برجسته است. رسانه های اجتماعی، مطبوعات آزاد و نیز خبرگزاری ها از جمله مواردی هستند که بسیار می توانند در توسعه دانش و تفکر افراد در یک جامعه اثر گذار باشند. در واقع، جوامعی که در دسترسی به امکانات فناوری برای بخشی از جامعه فراهم نیست، موجبات رشد طبقه فقیر اطلاعاتی فراهم می شود و پیامدهای ناگواری برای چنین جوامعی به ارمغان خواهد آورد.

۷. دسترسی به شغل تخصصی

 اگر بستر آموزشی لازم فراهم شود و دانش آموزان و دانشجویان در یک نظام آموزشی با کیفیت به یادگیری بپردازند، این خود عامل مهمی در خلق و توسعه کارآفرینی و اشتغال در جامعه است. افرادی که به لحاظ سواد پایه و تخصصی در شرایط مناسبی قرار دارند و مسئولیت یک شغل را در جامعه بپذیرند، به مرور زمان از طریق آموزش‌هایی مانند کارگاه‌های آموزشی و دوره های آموزشی و نیز کسب تجربه به توسعه دانش و مهارت خود مبادرت می ورزند؛ چرا که شغل تخصصی، خود فراهم کننده دسترسی افراد به اطلاعات روزآمد و موفق خواهد بود.  بنابراین به هر میزان در یک جامعه شغل های تخصصی ایجاد و افراد با دانش و تجربه در آن مناصب قرار گیرند، کاهش شکاف اطلاعاتی اتفاق می افتد.

 ۸.‌ارتباطات یا تعامل گسترده

ارتباطات عامل مهمی در کسب و توسعه دانش افراد و سازمان ها می باشد. آنچه در ارتباطات اتفاق می افتد، مبادله اطلاعات یا اشتراک دانش و تجربه می باشد. در واقع، اشتراک دانش زمینه‌ساز خلق دانش جدید (البته با شرایط خاص) می شود. بنابراین یک فرد، جامعه یا سازمان، زمانی موفق خواهد بود که یکی از بسترهای کاهش طبقه اطلاعاتی که همان اشتراک دانش و تجربه افراد است را فراهم نماید. مادری که صاحب فرزند می باشد و از طریق امکانات مختلف دسترسی به منابع اطلاعاتی و مشاوره داشته باشد، قاعدتاً فرزندی موفق و با دانش و با مهارت تربیت می نماید و در عین حال این مادر می‌تواند تا حد زیادی به سایر مادران نیز در تربیت فرزند از طریق اشتراک دانش و تجربه کمک نماید.

 نتیجه گیری

 یکی از ویژگی های بارز و عمده جوامع پیشرفته، کاهش شکاف طبقات در آن جامعه است. این طبقات می تواند حوزه‌هایی مانند اقتصاد، اجتماع فرهنگ و حتی اطلاعات باشد. پیشنهاد نویسنده این متن یعنی «نظریه طبقات اطلاعاتی» بر این چهارچوب و مبنا استوار است که می توان جوامع را به گروه ها یا طبقات مختلف از نظر  میزان و شیوه دسترسی و مصرف اطلاعات تقسیم بندی کرد. این نظریه ابراز می دارد که به هر میزان که دسترسی و مصرف اطلاعات برای افراد یک جامعه متفاوت باشد، این خود عامل شکاف اطلاعاتی و ایجاد طبقات اطلاعاتی در جامعه خواهد شد. بنابراین در جوامعی که گروه هایی تحت عنوان اغنیا اطلاعاتی یا فقیران اطلاعاتی تعداد و کمیت آنها بیشتر از اقشار متوسط یک جامعه در حوزه دسترسی و مصرف اطلاعات (یعنی اقشار متوسط اطلاعاتی) باشد، این می تواند پیامدهای ناگواری برای آن جامعه ایجاد نماید.‌ همانطور که در جوامع پیشرفته تعداد فقیران و اغنیا کم و قشر متوسط در آن جامعه بخش عمده را تشکیل می دهد، بر اساس «نظریه طبقات اطلاعاتی» در حوزه دسترسی و مصرف اطلاعات نیز چنین منطقی باید حاکم باشد. به عبارت دیگر در یک جامعه پیشرفته، تعداد فقیران و اغنیاء اطلاعاتی بسیار کم، اما اقشار متوسط اطلاعاتی در جامعه دسترسی بیشتر به اطلاعات خواهند داشت. «نظریه طبقات اطلاعاتی» توصیه می نماید که کشورها و جوامع باید تسهیلات، امکانات و بسترهایی فراهم نمایند که عواملی که باعث ایجاد شکاف اطلاعاتی یا ایجاد گروه هایی تحت عنوان فقیران اطلاعاتی و حتی اغنیا اطلاعاتی می شوند را کاهش دهند؛ در غیر این صورت تبعیض اطلاعاتی (Information Discrimination]) در آن جامعه رشد می نماید. توسعه عادلانه فناوری اطلاعات، دسترسی عادلانه عموم مردم به کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، دسترسی عموم مردم به مدرسه و دانشگاه با کیفیت، برخورداری از امکانات آموزش آزاد در روستاها و شهرهای مختلف از جمله عواملی هستند که می‌توانند به کاهش طبقات اطلاعاتی در یک جامعه کمک کنند. البته همه این عواملی که ذکر شد تحت تاثیر سیاست‌های اطلاعاتي، فناوری و آموزشی در یک کشور است. اگر حاکمان یا مدیران یک کشور به حوزه دانش و اطلاعات اعتقاد داشته باشند و آن را در لایه های مختلف جامعه رشد و توسعه دهند، چنین جامعه ای مواجه با پدیده های شومی و آسیبب زننده ای مانند فقر اطلاعاتی، یا تبعیض اطلاعاتی یا نابرابری اطلاعاتی نخواهد شد. این نظریه[1] با اقتباس از تقسیم بندی جامعه شناسان از جامعه (فقیر، اقشار متوسط و غنی) تدوین و پیشنهاد شده است. این نظریه می تواند مبنای حرکت سیاست گذاران و متولیان آموزشی و فرهنگی جامعه باشد تا بتوانند با استفاده از اصول و راهکارهای پیشنهادی مسیر دسترسی عادلانه همگان به اطلاعات را فراهم نمایند. به  دلیل حضور کتابداران و اطلاع رسانان در چرخه حیات علمی و اطلاعاتی هر جامعه، بهره گیری از نظرات سازنده آنها در این مسیر سخت بسیار می تواند مفید و اثربخش واقع شود. در پایان باید اشاره کنم که این نظریه همچون بسیاری از نظریه ها قابل نقد و مباحثه می باشد؛ لذا از اساتید و صاحب نظران دعوت می شود آن را در جلسات علمی و یا نوشتارهای خود مورد نقد و بررسی و مداقه قرار دهند.

اشرفی ریزی، حسن. «از قربانیان اطلاعاتی تا اغنیاء اطلاعاتی: نظریه طبقات اطلاعاتی». سخن هفته لیزنا، شماره 599،  3مرداد 1401

 ----------------------------------------

[1] Theory of Information Class: : from Information Victims to Information Rich