داخلی
»سخن هفته
لیزنا؛ سیدابراهیم عمرانی، سردبیر: در آستانه تحولاتی تازه در ارتباطات علمی هستیم، و انتشار بروندادهای پژوهشی در دوره گذاری به سر می‌برد، که هنوز کاملا روشن نیست که این گذار به کجا ختم خواهد شد. هر چه هست نشرعلمی پوست اندازی خواهد کرد. در سال جاری اتفاقاتی که در این حوزه افتاده روند نشر را تغییر داده و پرداخت هزینه‌ها توسط مشترکان مجله، در حال جانشینی با مدل جدید یعنی پرداخت هزینه توسط مولف (یا سازمان سرمایه گذار پژوهش) است.
اولین بیانیه های دسترسی آزاد در 2002 تا 2004 و اولین موج جدی دسترسی آزاد در سال 2008 به حرکت درآمد و بزرگترین سرمایه‌گذار پژوهشهای زیست – پزشکی یعنی انستیتوملی بهداشت ایالات متحده NIH بیانیه دسترسی آزاد را با اندکی تلطیف پذیرفت و از همه موسسات، تیم‌ها و افرادی که از کمک‌های پژوهشی NIH در پروژه های خود استفاده می‌نمایند، خواست که حد اکثر پس از 6 ماه از نشر مقاله، نسخه‌ای رایگان در دسترس عموم مالیات دهندگان امریکایی و عموم مردم قرار داده شود و واسپارگاه[1] دسترسی آزاد PunMed Central را ایجاد و آن را برای ذخیره نسخه‌های پیش چاپ مقاله‌های منتشره در مجله های ناشران تجاری آماده کرد.
در همان زمان در مورد مجلات غیر پزشکی هم در امریکا تلاشهایی آغاز شد ولی انجام معینی پیدا نکرد. در اتحادیه اروپا و انگلستان هم حرکتهای رسمی دولتها برای نظارت بیشتر بر طرحهای پژوهشی که از بودجه دولتی استفاده می‌کنند آغاز و دسترسی آزاد روی میز سیاستگزاران پژوهشی قرار گرفت.
موضع ناشران از همان ابتدای تشکیل اجلاس بوداپست تاکنون کاملا روشن و مخالف باز شدن دسترسیها هستند و همواره ترفندهایی برای به تاخیر کشاندن آزاد شدن دسترسیها زده‌اند. و هر بار در برابر پیشنهادهای موسسات علمی و دانشگاهی، نعل وارونه‌ای می‌زنند تا مدت زمانی طولانی‌تر به کار خود ادامه دهند و حاشیه سود خود را امن نگهدارند. البته دولتهای اروپایی و امریکایی نیز به هیچوجه مایل به از بین رفتن صنعت نشر مجلات علمی نیستند و با مماشات و با صبر فراوان و با اتاق فکرهای مشترک با ناشران، به آرامی دارند این دوره گذار را طی می‌کنند که هم صنعت صدمه نبیند، و هم کیفیت مجلات تنزل پیدا نکند و راه حلهای جایگزین را در نظر دارند، که آخرین مدل آن مدل الماس دسترسی آزاد است.
افزایش بی رویه قیمتهای مجلات تازگی ندارد، حتی در دوره چاپی، چندین سال متوالی با تورم بین 1 تا 2 درصد در ایالات متحده، افزایش قیمت مجلات ناشران با متوسط 8% ثابت ماند و این در حالی بود که بودجه کتابخانه ها چنین افزایشی نداشت. کتابداران در مجموعه سازی و در ادبیات نشر علمی، از این دوره با نام دوره بحران مجلات یاد می‌کنند. این بحران از سال 1998 که مجلات الکترونیک وارد بازار شدند نیز ادامه داشت.
انجمن کتابخانه‌های پژوهشی ARL هر ساله تحقیقی روی قیمتها می‌نماید و منحنی مشهور 20 ساله خودش را منتشر می‌کندکه منحنی زیر مربوط به 20 سال 1998-2018 است که در آن منحنی رشد قیمت مجلات را مشاهده می‌کنید.
در سال 2013 و با افزایش شدید قیمت، بسیاری از دانشگاهها از جمله دانشگاه ثروتمند هاروارد مجبور به حذف برخی مجلات خودشان شدند. و با تلاشهای مشترک کتابداران دانشگاههای امریکایی و استادان که پس از حذف اجباری مجلات، در کنار کتابداران قرار گرفته بودند، تصویب قانون دسترسی فدرال FRPAA مشهور به یادداشت هولدرن در ایالات متحده است که حاصل این همکاری فشرده استادان و کتابداران امریکایی بود.
لیزنا از همان سال 2013 تا کنون یکایک تحولات دسترسی آزاد در اروپا و امریکا که بزرگترین تولید کنندگان مجلات علمی هستند را دنبال کرده و هر ساله یک تا 2 گزارش از پیشرفت دسترسی آزاد حضور خوانندگان تقدیم کرده است که پیش از پرداختن به اتفاقهای جاری، عناوین و زمان انتشار برخی از مهمترین آنها تقدیم می‌شود:
از نظر تاریخی نیز تحولات دسترسی آزاد در سه محور اتحادیه اروپا، ایالات متحده، و انگلستان به شرح زیر است:
قانون فدرال دسترسی یه نتایج تحقیقات پزشکی از بودجه های دولتی 2008
قانون فدرال دسترسی عمومی به تحقیقات FRPAA[2] 2013
گزارش فینچ[3] و دسترسی آزاد در بریتانیا و مدل طلایی دسترسسی آزاد بر پایه هزینه پردازش مقاله توسط مولف (APC) 2013
اتحادیه اروپا و افق 2020 : "رهنمودی بر دسترسی آزاد به انتشارات علمی و داده‌های پژوهشی در افق 2020) گزارش اولیه به تاریخ 2013 گزارش دوم 2015 و گزارش نهایی 2021)
اتحادیه اروپا و پلن اس Plan S 2018 و ائتلاف S 2019
اغلب انجمنهای علمی که ناشر هم هستند به پلن S می پیوندند 2018 و 2019
انگلستان در محدوده خود همه تعاریف و خواسته های پلن S را می پذیرد و با کمک سرمایه گذاران پژوهشی خود هزینه دسترسی آزاد مدل طلایی یعنی پرداخت هزینه پردازش مقاله را پوشش می دهد 2019 .
مدلی جدید پیشنهاد مجله Annual Reviewبا عنوان: (اشتراک آزاد) (Subscriptio to Open (S2O) 2020
“دستورالعمل حق مولف اتحادیه اروپا" [4] و “دستورالعمل حق مولف دیجیتال واحد اروپا" از ژوئن 2019 در اتحادیه اروپا به اجرا درآمد و الزام گذاشته شد که توسط کشورهای عضو اتحادیه اروپا ظرف یک ماه یعنی ژوئن 2021 به عنوان یک قانون ملی در مجالس کشورهای مختلف اتجادیه ترجمه و تصویب شود. که این امر نیز به انجام رسیده است.[5].
چارچوب اشتراک مقاله ، یک نعل وارونه جدید از سوی ناشران 2020
این ترفند ناشران، اگر به اجرا درآید، مانع جدیدی می شود برای دسترسی به مقاله ها از طریق شبکه های همکاریهای علمی مجازی، کاری که در حال حاضر در شبکه های اجتماعی علمی به سادگی در حال انجام است.
قراردادهای تحول‌آفرین Transformative Agreements[6] و مدل الماس دسترسی آزاد 2018 – 2022
از نظر ائتلاف S و اتحادیه اروپا، تنها دسترسی آزاد با قراردادهای تحول آفرین یعنی همزمانی انتشار مقاله داوری شده (همتراز خوانی شده) در یک مجله علمی و علاوه بر آن فرمتی غیر از صفحه بندی ناشر در یک واسپارگاه موضوعی یا سازمانی دسترسی آزاد مورد قبول است. این شیوه را مدل الماس دسترسی آزاد نامیده‌اند.
Creative Commons کرییتیو کامنز و قراردادهای تحول آفرین
"نسخه پیش‌چاپ بدون هیچ گونه تاخیر در یک واسپارگاه سازمانی منتشر می شود و ناشر باید این را بپذیرد که نسخه ای از مقاله داوری شده، یکی از مجلاتش، در یک واسپارگاه یا مخزنی در دانشگاه یا موسسه‌ای )مانند دانشگاه تهران یا واسپارگاهی موضوعی مانند Arxiv مانند آن( منتشر شود..
سایر کشورها :
مصر چند سال است که با افزایش مبلغی حدود یک دلار یا کمی بیشتر روی قبض‌های آب و برق توانسته دسترسی به مقاله های علمی را برای کل کشور دسترس پذیر کند .
ترکیه هم دو کنسرسیوم قوی دارد که ده سال بعد از کنسرسیوم تامین منابع علمی ایران آغاز کردند. کنسرسیوم اصلی ترکیه اوایل با کمک مالی اتحادیه اروپا شروع کردند و سه سال همه مبلغ تامین منابع دانشگاهها را اتحادیه اروپا پرداخت کرد و در سالهای بعد این کمک کمتر شد و احتمال می‌دهم که اگر پلان اس بر پایه مدل الماس هزینه پردازش مقاله راه بیفتد، مشکلشان خیلی کمتر از ایران باشد.
هندوستان: مشاور علمی دولت هند در سال 2018 اعلام کرد که ما به عنوان پنجمین تولید کننده مقالات علمی بعد از امریکا و چین و انگلستان و آلمان باید خودمان وارد مذاکره‌های ملی با ناشران شویم و بگذاریم که ائتلاف اس یک حرکت اروپایی بماند. و پس از این مصاحبه من مصاحبه یا خبر تازه‌تری از هند پیدا نمی‌کنم.
چین: بنیاد ملی علوم طبیعی چین National Natural Science Foundation of China (NSFC)) از پلن اس حمایت کرده، ولی از نوع حمایت خود از پژوهشگران مطلب ویژه ای منتشر نشده است، لیکن از آنجا که همه دانشگاهها و موسسات پژوهشی چین تحت نظارت دولت و بودجه ها همه دولتی است، احتمالا هزینه پردازش مقاله را در بودجه تحقیقاتی هر پروژه خواهند دید.
آخرین تحولات دسترسی آزاد در سال 2022 در ایالات متحده:
دسترسی آزاد در اروپا با ائتلاف S با جدیت پیگیری می‌شود و همه سازمانهای سرمایه گذار در پژوهشهای علمی در اروپای غربی، یا به عنوان عضو و یا به عنوان پشتیبان خود را با تصمیمهای اتحادیه اروپا و دقیقتر بگوئیم کمیسیوم اروپایی و وزارت علوم این کمیسیون هماهنگ کرده‌اند. موسسه Science Europe در اتحادیه اروپا و ولکام تراست در انکلستان آمادگی خود برای پرداخت هزینه پردازش مقاله را اعلام کرده اند.
یادداشت نلسون 2022، دفتر علم و فناوری ریاست جمهوری OSTP (کاخ سفید)
لایحه دسترسی آزاد که در دوره اوباما با مبارزه استادان به کنگره بازگشت، با رفتن اوباما در کنگره ماند و تنها در سال پایان دوره ریاست جمهوری ترامپ بار دیگر و به عنوان یک حربه تبلیغاتی انتخابات ریاست جمهوری به حرکت درآمد. و سرانجام در دولت بایدن، در اگوست سال جاری، 2022 توسط دفتر علم و فناوری ریاست جمهوری (کاخ سفید) OSTP منتشر گردید.
مطابق با این یادداشت، دفتر سیاستگزاری علم و فناوری ریاست جمهور (کاخ سفید، OSTP توصیه می کند که آژانس های فدرال، تا حدی که با قوانین قابل اجرا و سازگار باشد، باید آن را اجرایی کنند و بر پایه تاریخهای اعلام شده به دفتر OSTP گزارش دهند.
استقبال اروپا از قانون جدید امریکا
کنسرسیوم بین‌المللی ائتلاف S از سازمانهای سرمایه‌گذاری و انجام تحقیقاتی که برای ارائه دسترسی آزاد کامل و فوری تلاش می‌کنند - از اعلامیه دفتر فناوری و سیاست علمی کاخ سفید که الزام می‌کند تمام نتایج تحقیقاتی که بودجه فدرال تامین می‌شود باید فوراً در دسترس قرار گیرند، استقبال می‌کند. به دیگران اجازه دهید تا از آنها استفاده و استفاده مجدد کنند .[7]
تفاوت قانون 2022 (یادداشت نلسون) با قانون 2013 (یادداشت هولدرن) یا FRPAA
همه موسسات: اولین تفاوت مهم این است که یادداشت Holdren یا همان قانون 2013 فقط برای بنگاههایی با بودجه تحقیق و توسعه سالانه بیش از 100 میلیون دلار اعمال می شد، حال آنکه قانون 2020 همه موسسات با هر میزان کمک تحقیقاتی فدرال را در بر می‌گیرد.
علوم انسانی: یکی از نکات کلیدی این است که علوم انسانی برای اولین بار به طور انبوه مشمول این سیاست خواهند شد، حداقل کسانی که از "بنیاد (موقوفه)ملی علوم انسانی NEH[8]" و بنیاد (موقوفه) ملی برای هنر NEA[9]"بودجه دریافت می کنند. اتخاذ سیاست‌های اشتراک‌گذاری داده‌ها در زمینه‌های علوم انسانی و هنر چالش مهمی خواهد بود، زیرا سنت علوم انسانی متفاوت است و به اشتراک گذاری داده یا حتی اجماع در مورد آنچه که «داده» خوانده می‌شود در همه حوزه‌های علوم انسانی هنوز طرح نشده است.
داده های خام پژوهشی و نه فقط مقاله ها: اگرچه سیاست‌های اشتراک‌گذاری داده‌ها با جدیت در مورد بنیاد (موقوفه)ملی علوم انسانی و بنیاد (موقوفه) ملی برای هنر اعمال می‌شود، یادداشت نلسون به طور مداوم به «داده‌های علمی» اشاره می‌کند که به عنوان «مواد واقعی ثبت‌شده که در جامعه علمی پذیرفته شده و کیفیت کافی برای تایید و تکرار یافته های تحقیق " را دارد؛ و به نظر نمی رسد که بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی در شیوه های مورد نظر و خط مشی OSTP تا کنون حرکت جدی یا مشارکت داشته‌اند.
فرصت هایی برای واسپارگاهها: واسپارگاهها عمومی به عنوان ذینفعان اصلی تغییرات در سیاست فدرال ظاهر می‌شوند و نقش کلیدی با دریافت پیش چاپها بازی خواهند کرد.
ایران:
چنانکه می‌بینید، مدل الماس دسترسی آزاد غالبترین مدل روی میز سیاستگزاران پژوهشی امریکا و اروپا است و سایر کشورهای تولید کننده علم، از جمله ایران از قوانین در برخورد ایشان با ناشران تجاری حوزه علوم، مهندسی و زیست – پزشکی متاثر خواهند شد.
بنابراین سیاستگزاران و مدیران پژوهشی کشور باید هر چه سریعتر برای انتشار مقاله‌های پژوهشی ایران تصمیم بگیرند
چنانکه دیدید، تنها هندوستان است که می‌گوید ما بودجه پرداخت "هزینه پردازش مقاله" یا APC را نداریم و باید مجلات خودمان را تقویت و دسته بندی کنیم و در صورتیکه مجلات اروپایی و امریکایی از ما هزینه بخواهند، مقاله های خودمان را در مجلات با کیفیت خودمان چاپ می کنیم. و سایر کشورها هر یک به نوعی در پی پوشش دادن به این هزینه ها هستند.
ایران نیز در صورتیکه بخواهد روند انتشار مقاله هایش در مجلات معتبر اروپایی و امریکایی ادامه دهد، هر چند که ممکن است برای سایر کشورها تخفیف‌هایی هم قائل شوند، لیکن باید مدل الماس را بررسی کند و در نظر داشته باشد که مهمترین نیازهای آن عبارتند از:
عمرانی، سیدابراهیم. « به مناسبت هفته دسترسی آزاد: آخرین تحولات دسترسی آزاد ؛ نوامبر 2022 ». سخن هفته لیزنا، شماره 615، 16آبان ماه ۱۴۰۱
---------------------------------------------------------------------------------
[1] . Repository
[2] . Federal Research Public Access Act
[3] . https://www.researchinfonet.org/finch/
[4] . EU Copyright Directive
[5] . https://eu-copyright-implementation.info/en/study/article-17-use-of-protected-content-by-online-content-sharing-service-providers/
[6] . https://www.coalition-s.org/faq/what-is-a-transformative-agreement/ 2/1/2022 .
[7] . https://www.coalition-s.org/coalition-s-welcomes-the-updated-open-access-policy-guidance-from-the-white-house-office-of-science-technology-and-policy/
[8] . The National Endowment for the Humanities
[9] . National Endowment for the Arts
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.