دسترسی آزاد جدی است

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر :

بخش دوم

در ادامه صحبت هفته گذشته، یادآوری می کنم سه چهار هفته پیش و با عبور از هفتمین کنگره متخصصان علوم اطلاعات و مطالب مرتبط با آن تصمیم گرفته بودم در آخرین اتفاقات بازار اطلاعات علمی جستجو کنم و درجریان قرار گیرم، که با مطلبی روبرو شدم که فریاد احسنت بر عقل گرایی بلند کردم و به جای اینکه به اتفاقات جدیدتر بپردازم، که منجر به «تحولات اخیر دسترسی آزاد ، بخش اول:  دسترسی آزاد و هوش مصنوعی: گفتاری در خرد جمعی». سخن هفته لیزنا، شماره 646،  22خردادماه ۱۴۰۲. شد که خدمتتان تقدیم گردید.

حال پیرو آن یادداشت و سخن هفته « به مناسبت هفته دسترسی آزاد: آخرین تحولات دسترسی آزاد ؛ نوامبر 2022 ». سخن هفته لیزنا، شماره 615، که در  16آبان ماه ۱۴۰۱ تقدیم کرده بودم، اتفاقات تازه را برایتان باز نویسی می‌کنم. البته چون یادداشت طولانی شد، مطلب را در دو قسمت تقدیم می‌کنم. در این بخش اتفاقات تازه تا کنار گذاشتن دو سوم از مجلات دوگانه یا هیبرید از سوی اتحادیه اروپا، به علت کندی تبدیل این مجلات به مجلات تحول آفرین را حضورتان تقدیم می‌کنم و در هفته بعد به راه حلهای تازه دسترسی آزاد و مزایا و موانع اجرای آنها خواهیم پرداخت.

چنانکه در یادداشتهای 8 تا 9 سال اخیر (از 2014 تا کنون) خوانده اید، سه مرکز تصمیم‌گیری همزمان با هم و با اندکی فاصله، ‌تصمیمهایی نزدیک به هم اتخاز می‌کنند که پر مصرف‌ترین استفاده کنندگان،‌تولید کنندگان و توزیع کنندگان اطلاعات و نیز تصمیم سازان و سیاستگذاران ارتباط علمی هستند. ایالات متحده، اتحادیه اروپا و بریتانیا.

به عنوان مقدمه شما را ارجاع می‌دهم به سخن هفته شماره 615 بالا که هر سه مرکز و تحقیقات و قوانینی که بر اساس آن تحقیقات توسط مراجع قانونگذاری آنها تصویب و ابلاغ شده را مروری کلی بفرمائید.

در اینجا برای شروع، مروری بسیار کوتاه بر مدلهای باقیمانده دسترسی آزاد و "توافقنامه های تحول‌آفرین[1]" خواهم  داشت :

دسترسی آزاد سبز: فقط به شما اجازه می دهد که نسخه پیش چاپ همطراز خوانی و ویرایش شده ناشر را  با مجوز Creative Common‌ در یک واسپارگاه قرار دهید و پیوند مقاله خود را در دسترس بگذارید، یا مجله‌ای را انتخاب کنید که دارای آرشیو باز باشد و توصیه می شود مجله‌ای را انتخاب کنید که در CHORUS[2] شرکت می کند.

دسترسی آزاد طلا : به شما اجازه می‌دهد که نسخه نهایی ناشر را از همان ابتدا و بدون تاخیر  با مجوز Creative Common‌ در دسترس همه مالیات دهندگان (بخوانید همه دنیا) قرار دهید، ولی هزینه آن (APC)[3] بر عهده نویسنده یا سازمان مادر/حمایتگر آن است و رقمی که ناشران اعلام می‌کنند (اکنون متوسط 3000 یورو برای هر مقاله در بین ناشران تجاری اروپایی است که پیش بینی می کنند با توجه به تورم جهانی، به رقم 5500 یورو برسد) را باید  بپردازید تا دسترسی مقاله شما آزاد شود و این مقاله در کنار مقالات پولی (غیر دسترسی آزاد) که باید برای دسترسی آن حق اشتراک بپردازند[4] در یک شماره منتشر می‌شود که به آنها مجلات هیبرید یا دوگانه گفته می‌شود. وقتی مقاله‌تان را به این مجلات بفرستید اگر بگوئید می خواهم دسترسسی آزاد باشد و APC را می‌پردازم، ‌مقاله شما به سرعت به داوری می‌رود و به سرعت منتشر می‌شود. لیکن اگر بگوئید که نمی توانم بپردازم، می روید در نوبتهایی بسیار طولانی که گاهی اطلاعات شما کهنه می‌شود و قابل استفاده نخواهد بود.

اگر به عنوان مصرف کننده مقاله‌ای پولی  از این مجلات بخواهید بخرید، باید مبلغی متوسط 30 یورو برای خرید هر مقاله بپردازد.

دسترسی آزاد  الماس: برخلاف دسترسی آزاد طلا، که در آن نویسندگان یا موسسات مادر آنها برای دسترسی آزاد به مقالات خود هزینه پرداخت می‌کنند، مدل الماس دسترسی آزاد نیازی به پرداخت هیچ هزینه‌ای از سوی نویسندگان ندارد. درعوض، هزینه های انتشار با تامین مالی از منابع پشتیبان تامین می‌شود (و نه لزوما از سوی دانشگاه یا موسسه). این بدان معنی است که خوانندگان می‌توانند بدون پرداخت هزینه به مقالات دسترسی داشته باشند و نویسندگان می‌توانند تحقیقات خود را بدون بار مالی منتشر کنند.

در مدل الماس، که توسط ائتلااف اس Coalition S در اتحادیه اروپا پیشنهاد شده، و سازمانهایی غیر انتفاعی و سازمانهای دولتی پشتیبان پژوهش مانند بنیاد علوم آلمان و Science Europe و نیز بنیادهای خصوصی از جمله بنیاد بیل اند ملیندا گیتس هزینه ها را می پردازند. در ایالات متحده نیز بودجه های فدرال که از سوی مراجع قانونی تخصیص داده و توسط دفتر سیاستگزاری علم و فناوری کاخ سفید[5] نظارت می شوند  تامین کننده هزینه انتشار خواهند بود.

توافقنامه‌های تحول آفرین

مجلات تحول آفرین مجله  دوگانه (دسترسی آزاد/اشتراکی) هستند که متعهد به انتقال به یک مجله کاملا OA است. علاوه بر این، باید تعهد کند: 1) به تدریج میزان مقالات دسترسسی آزاد خود را نسبت به مجلات پولی (اشتراکی)  افزایش دهد و  2)برای جلوگیری از پرداخت مضاعف درآمد اشتراک را از محل پرداخت هایی بابت خدمات نشر جبران کند.3) قیمت گذاری شفاف و منطقی داشته باشند، ... و هر سال گزارش پیشرفت خود را به ائتلاف اس بدهند.

ائتلاف اس بر این باور است که یکی از امیدوارکننده‌ترین ابزارها برای کمک به مجلات پولی و دوگانه برای تبدیل به دسترسی آزاد کامل و فوری، از طریق توافق‌نامه‌های تحول‌آفرین و توافقنامه‌های “خواندن و انتشار”[6] است.

ناشران تجاری با مجلات هیبرید و دسترسسی آزاد طلا موافق‌ترند و در همه هم‌اندیشیها و همایشهای خود از این فرمول دفاع می‌کردند و مدعی  بوده و هستند  که با این مدل (گرفتن هزینه پردازش مقاله APC از نویسنده یا دانشگاه/پژوهشگاه) درآمد ناشران حفظ می‌شود و به تعطیل کشانده نمی‌شود و چون در غیر اینصورت امکان ادامه با ریسک روبرو می‌شود و با به تعطیل کشیدن صنعت نشر مجلات علمی، کیفیت مقاله‌های منتشر شده پایین می‌آید و ناشران بدون سود مکفی نمی‌توانند به حیاتی با کیفیت ادامه دهند. که در نوشته های قبلی بارها شواهد این مدعا حضورتان تقدیم شده است.

و مخالفان هم معتقدند که مالیات دهندگان نباید دوبار هزینه بپردازند. در مجلات هیبرید یا دوگانه ناشران دوبار پول می گیرند یک بار با APC از مولف یا موسسه و یک بار هم با گرفتن حق اشتراک همان مجله را به دیگران می‌فروشند. دلیل دیگر این است که اگرچه مجلات ترکیبی به عنوان پلی تلقی می‌شدند که توسط آن ناشران می توانستند مدل خود را از اشتراک ها دور کرده و به سمت دسترسی آزاد حرکت دهند، ولی واقعیت این است که این اتفاق نیفتاده است." در واقع، داده‌های راهنماهای دسترسی آزاد نشان می‌دهد که از 1600 مجله وایلی، تنها 8 مجله از دسترسی پولی یا دوگانه  به دسترسی آزاد منتقل شده‌اند. برای Elsevier، با مجموعه بیش از 2200 عنوان، تعداد مجلاتی که دسترسیی آزد شده‌اند تنها 7 مجله است. به طور خلاصه، مجلات ترکیبی به‌عنوان یک استراتژی انتقال قابل دوام به سمت دسترسی آزاد کامل شکست خورده‌اند" [7]. سرمایه گذاران ائتلاف اس به ناشران در سال 2014 دو سال وقت دادند که دسترسیها آزاد شود و مجلات هیبرید شد و در سال 2018 به ایشان گفتند که باید دست از مجلات هیبرید بردارید و ظرف 4 سال با شیبی ملایم دسترسی را آزاد کنید و این بار 2020 و بعد تا 2022 وقت دادند که دسترسیها آزاد شود و در 2022 چه امریکائیها و جه اروپائیها قوانین جدیدی گذراندند که "باید تا پایان 2024 همه برنامه ریزیها شده باشد و تا 2025 دیگر هیچ بهانه ای برای این کار پذیرفته نیست[8]".

آخرین مصوبات و قوانین اتحادیه اروپا، ایالات متحده و انگلستان به این معنی است که هزینه های همطرازخوانی، ویرایش و انتشار توسط مراجع پشتیبان اعم از بخش دولتی و خصوصی پرداخت می‌شود و بنابراین انتظار دارد که: “1) همه مالیات دهندگان بدون تاخیر و بصورت کامل و "تمام متن –تمام تصویر" به منابع علمی دسترسی داشته باشند و 2) ناشران ذره‌ای در کارشان خلل وارد نکنند ]و مانند آغاز دوران الکترونیک به ناگاه در دوغشان آب نبندند[ در کنار مجلات بسیار خوب خود، تعداد زیادی مجلات کم‌ارزش‌تر با انگیزه‌های مالی ااضافه نکنند و کیفیتها محفوظ بماند”[9].

راستش من لیزنا هم که گزارشگر تلاش جنبش دسترسی آزاد در ده‌ سال گذشته بوده‌ام از اینهمه بازی درآوردن ناشران خسته شده‌ام چه رسد به سازمانهای رسمی که با احتیاط هر چه تمامتر و با در نظر گرفتن منافع معقول ناشران، حرکت را بسیار کند کردند تا ناشران خودشان را به شاخصها برسانند لیکن ناشر بزرگ باید در بورس سود نشان دهد، و در غیر اینصورت رکود و سقوط محسوب می‌شود، و با هر ترفندی این تعهد را به تاخیر می‌اندازد.

اتحادیه اروپا، بخوانید ائتلاف اس  در آخرین فرصتی که به ناشران داد، 6 شرط اعلام کرد که در اینجا دو شرط اول و مهم برای قراردادهای تحول آفرین را حضورتان تکرار می‌کنیم. قیمت گذاری شفاف و گزارش منظم نیز از سایر شروط است ولی اینجا این دو شرط از همه مهمتر است.

"1- یک مجله تحول آفرین باید سالانه  نسبت مقاله های دسترسی آزاد  ]به نسبت کل مقاله های منتشر شده در شماره های یک سال یک مجله [ خود را دست کم 5 درصد به صورت مطلق و حداقل 15 درصد به صورت نسبی، افزایش دهد.

2- یک مجله تحول آفرین باید به طور شفاف در وب سایت مجله تعهد خود را برای انتقال به OA کامل به اطلاع همگان برساند و با انتقال به دسترسی آزاد کامل و در هر صورت حداکثر تا زمانی که 75٪ از محتوای تحقیقاتی آن بصورت آزاد منتشر ‌شود موافقت کند. ناشر همچنین باید تصدیق کند که حمایت مالی از سوی سرمایه‌گذاران coAlition S حداکثر تا 31 دسامبر 2024 پایان خواهد یافت. "[10]

در این حال می بینیم که ناشران با اینکه از 2014 تعهد داده اند که همه مجلات هیبرید خود را در یک بستر تحول آفرین به مجله دسترسی باز تبدیل کنند، ‌تا کنون به بازی با سازمانهای پشتیبان ادامه دادهاند ،‌در نتیجه سه هفته پیش 21 ژوئن  2023 برابر با 30/3/1402 ائتلاف اس کنار گذاشتن بیش از 1400 مجله را از طرح اس به عنوان تحول‌آفرین اعلام کرده است، و این بدان معنی است که سازمانهای پشتیبان دیگر هزینه انتشار در این مجلات را به نویسندگان نخواهند پرداخت، حال یا مولف خودش باید هزینه به مجله مورد علاقه اش را بپردازد یا باید به سمت مجلاتی برود که ائتلاف اس از آنها پشتیبانی می‌کند. سال گذشته ، همانطور که برایتان نوشته بودیم، در 26  اگوست سال 2022 با بیانیه نلسون کاخ سفید نیز عرصه را بر ناشران تجاری باز هم تنگتر کرده بود[11].

جفری براینارد  در مقاله ای با عنوان "مجلات تحول آفرین برای تغییر به دسترسی آزاد  بسیار کند حرکت داده  می‌شوند.[12]"  گزارش می‌دهد:  دو سوم از بیش از 2300 مجله علمی شرکت کننده در برنامه طراحی شده برای تبدیل آنها به دسترسی آزاد (OA)  نتوانستند به اهداف تعیین شده برای پیشرفت در سال 2022 دست یابند". در نتیجه، گروه ائتلاف S از سوی حامیان مالی تحقیقاتی که پشت این طرح قرار دارند، اعلام کرده‌اند این مجلات را در پایان سال از برنامه حذف خواهند کرد. سرمایه‌گذاران دیگر هزینه‌هایی را که این مجلات از نویسندگان برای انتشار OA تقاضا دارند، پرداخت نمی‌کنند، اگرچه محققان در صورت پرداخت با استفاده از منابع مالی دیگر، ممکن است همچنان مقالات OA را در این عناوین منتشر کنند.

اگرچه اکثر ناشران می گویند که از انتقال به OA از مدل مبتنی بر اشتراک موجود حمایت می کنند، ولی تصمیم ائتلاف Sبر اساس شروط 1 و 2 بالا،  نشان می دهد که پیشرفت کندتر از آن چیزی بوده است که این سرمایه گذاران تحقیقاتی و بسیاری از دانشمندان می خواهند. بنا به شرط یک ائتلاف اس (بالا) یک مجله تحول آفرین باید سالانه  نسبت مقاله های دسترسی حداقل 5 درصد به صورت مطلق و حداقل 15 درصد به صورت نسبی، افزایش نشان دهد. با این حال، ارقام جدید نشان می دهد که در سال 2022، تنها 30 درصد از عناوین ثبت شده در برنامه مجلات انتقالی به این اهداف دست یافتند، و تنها 1 درصد به طور کامل به OA تغییر مکان دادند، نتایجی که کیلی مدیر استراتژی‌های ائتلاف اس  آن را "به وضوح ناامید کننده" می‌خواند. در نتیجه، حدود 1589 عنوان - 68٪ از مجلات - نتوانستند اهداف را برآورده کنند و در پایان سال از برنامه حذف خواهند شد.

عناوینی که در پایان سال جاری حذف می‌شوند شامل 77 درصد از مجلاتی است که به‌عنوان مجلات انتقالی توسط انتشارات غول‌پیکر Springer Nature ثبت‌نام کرده‌اند، که اکثر عناوین این برنامه را در اختیار داشت، اگرچه اکثر اعضای خانواده نخبگان Nature به اهداف خود دست یافتند و می توانند در برنامه باقی بمانند. هنگامی که از سخنگوی Springer Nature در مورد عملکرد مجلاتش پرسیده شد، به ScienceInsider گفت: " این شرکت در مسیر انتشار 50 درصد از مقالات تحقیقاتی OA تا پایان سال 2024 است. ما به انجام تمام تلاش خود ادامه می دهیم تا انتقال را پیش ببریم و دیگران را تشویق کنیم تا همین کار را بکنند".... "همچنین  همچنین 63 درصد از عناوین Elsevier در برنامه (اما نه مجله شاخص و نفیس The Cell که بیرق الزویر است) و 56 درصد از عناوین انجمن شیمی آمریکا در لیست کنار گذاشتن از کمک سرمایه گذاران پژوهشی ائتلاف اس قرار دارند"[13].

هفته آینده این بحث را ادامه خواهم داد و راه حلهای ارائه شده ناشران را نیز به نظرتان خواهم رساند. مصوبه ها و اقدامات آنقدر جدی است که باید از هم اکنون به فکر تاسیس صندوق حمایت از نویسندگان مقالات در مجلات بین المللی باشیم، صندوقی که بیش از 5 سال است که به دولتمردان توصیه می‌کنم.

عمرانی، سیدابراهیم. .« حذف دو سوم مجلات ناشران بزرگ از کمکهای ائتلاف اس: دسترسی آزاد جدی است» سخن هفته لیزنا، شماره 650، 19 تیرماه ۱۴۰۲.

 -----------------------------------------------------

[1] . Transformative Agreements

[2] . CHORUS یک راه حل ساده، مقرون به صرفه برای نظارت بر دسترسی آزاد به محتوا و مجموعه داده های گزارش شده در مورد تولیدات علمی است که از بودجه های دولتی استفاده می‌‌کنند. CHORUS با استفاده از سیستم‌های موجود که با پلتفرم‌ها و فرآیندهایی که قبلاً توسط کتابخانه‌ها و مؤسسات دانشگاهی استفاده می‌شد، به خوبی کار می‌کنند، امکان دسترسی آزاد به متون پژوهشی را فراهم می‌کند.

[3] . Article Processing charge

[4] . اصطلاح Pay Wall  برای مجلات و مقالاتی که باید برای آنها APC بپردازید بکار می رود. من اینجا به سادگ مقالات و مجلات پولی بکار برده ام، مجلاتی هستند که باید برای آنها حق اشتراک یا APC بپردازید.

[5] . White House Office of Science & Technology Policy 

[6] . Read and Publish Agreements

 قراردادهایی که موسسات مانند اشتراک مجلات و پایگاهها  با ناشران برای انتشار دسترسی آزاد می‌بندند و مولفان موسسات تحت قرارداد مقالاتشان را بدون پرداخت پول منتشر می‌کنند.

[7] . https://www.coalition-s.org/transformative-journals-faq/

[8] . https://www.coalition-s.org/addendum-to-the-coalition-s-guidance-on-the-implementation-of-plan-s/

[9] . همان.

[10] . عمان.

[11] . 08-2022-OSTP-Public-Access-Memo

[12] .Breinard, Jefffrey. transformative’ journals get booted for switching to open access too slowly. https://www.science.org/content/article/transformative-journals-get-booted-switching-open-access-too-slowly

[13] . https://www.science.org/content/article/transformative-journals-get-booted-switching-open-access-too-slowly