کوچ مجله‌های مهاجر

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر:

گل بود به سبزه نیز آراسته شد. چند روز پیش با همکاری صحبت می‌کردیم که خود مدیر داخلی  و سردبیر نشریه دانشگاهی خودشان است و صحبت ثبت مقاله و Web of Science و اسکوپوس و DOI  و اینها شد و فهمیدم که به شدت مشکل پیدا کرده‌اند و قصد دارند مانند نخبگان مهاجرت کنند. البته این بار جناب مدیر/ سردبیر سر جایشان هستند و ایران می‌مانند، بلکه مجله‌شان را می خواهند کوچ بدهند به کشوری دیگر.

 این مشکل هم مانند بسیاری از مشکلات کشور ناشی از تحریمهای ظالمانه‌ای است که همه‌جوره به معیشت و اقتصاد خانواده ایرانی صدمه زده است و البته گروه کوچکی از مردان ((بخوانید نامردان)،  که در سرزمین پارس زندگی و نام ایرانی برخود نهاده‌اند و تنها چیزی که در وجودشان نیست ایرانی بودن است  از این تحریمها سود می‌برند که صاحب رانت هم هستند و مطبوعات بدانها کاسبان تحریم نام داده‌اند)، از این وضعیت سود می‌برند. این وضع که در همه شئون زندگی مردم ایران رسوخ پیدا کرده، همان قدر که در قیمتهای لحظه‌ای نان و آب تاثیر شدید گذاشته و کمر مردم را شکسته، یا در فضاهای بین کشوری با آبروی مردم ایران بازی می‌کند، در زندگی استادان دانشگاه و پژوهشگران نیز تاثیر گذاشته است.

در سالهای اخیر یکی از نقاطی که دولتمردان ما روی آن تبلیغ می کنند و مانور (ببخشید رزمایش) می‌دهند، تولید علم است و مقالات علمی. و همه می‌دانیم که تحریمها چه مشکلاتی برای پژوهش و تولید علم واقعی و حتی برای کارخانه‌های مقاله سازی (Paper Mills) ایجاد کرد‌ه‌است و گرفتارانی که در این حوزه کار می‌کنند، هر روز دنبال راه جدیدی برای دور زدن تحریمها هستند. مدیران علمی – فرهنگی همه زورشان تا اینجای کار بیشتر این بوده که مواد و وسایل آزمایشگاهی و کتاب و مجله و مقاله و پایگاه، تا جای ممکن در دسترس پژوهشگران گذاشته شود، و تا حدودی هم از راههای قانونی و شبه قانونی موفق به این کار شده‌اند. با اینهمه در جائیکه فرنگان حلقه محاصره را هر روز تنگتر می‌کنند و امکان ارسال پول پایگاه و مجله و تجهیزات و مواد مورد نیاز پژوهش را محدود و محدودتر می‌کنند، مشکلات نیز هر روز بیشتر و بیشتر می‌شود.

در این شرایط می بینیم که هر دم از این باغ بری می‌رسد، تازه‌تر و تازه‌تری می‌رسد. حضور انور با سعادت بزرگوارتان عرض کنم که اخیرا اتفاقات تازه‌تری دارد می‌افتد که در صحبت با دوست عزیز مدیر/ سردبیرمان با آن مواجه شدم و فکر کردیم که به دوستان وزارت علوم و وزارت بهداشت،  در این مورد هشدار بدهیم و آنان را متوجه عواقب بد و شاید دردناک این مساله بکنیم. شایداگر فکری به حال این مساله نشود، وضعیت برخی ورزشکاران ایرانی، این بار در محیط مجلات علمی کشور تکرار شود، و تولید علم ایران به نام کشورهای دیگر ثبت شود. در یک سال گذشته دیدم که دو بانوی شطرنج باز ایرانی در کشور سومی روبروی هم نشستند و مسابقه دادند، میترا حجازی‌پور، استادبزرگ شطرنج زنان ایران با پرچم فرانسه در برابر آتوسا پورکاشیان، باز  هم استاد بزرگ شطرنج زنان ایران  با پرچم آمریکا و مسابقات در کشور هلند. در ورزش ملی و سنتی خودمان، کشتی هم همین پدیده را داشتیم و در بلگراد صربستان نیز دو کشتی‌گیر ایرانی با پرچمهای دو کشور دیگر روی تشک رفتند و نکته با نمک این بود که داور هم ایرانی و با پاسپورت به گمانم امریکا مسابقه را داوری می‌کرد.

کوچ مجله های مهاجر

می‌دانیم که نشریات علمی برای نمایه شدن در پایگاههای نمایه سازی معتبر  مانند وب آو ساینس (ISI)  ، اسکوپوس  و دیگر پایگاههای نمایه سازی  نیاز به داشتن  شماره DOI دارند .

DOI یک شناسه دیجیتالی است که به هر چیزی که قرار است در اینترنت منتشر شود تعلق می‌گیرد. و سایت شرکت IDF (International DOI Foundation)  اختیار ثبت این کد را به 10 نماینده قانونی خود تفویض کرده است که این نمایندگان هرکدام با توجه به توانایی‌های خود ارائه این کد را به محتواهای خاصی بر عهده گرفتند. در بین این نمایندگان  انتشارات ایرانی با دو شرکت  همکاری بیشتری دارند، کراس رف CrossRef  و مدرا Medra  .

کراس رف CrossRef  (امریکایی)

شرکت کراس رف نوآوری‌های بسیار جالبی را برای مقالات علمی به ارمغان آورد که با ثبت کدDOI  برای آنها فعال می‌گردد و این سرویس‌ها آنقدر در جهان پیشرفت کرد که نام کراس رف از خود شرکت DOI  شهرت بیشتری پیدا کرد.

"کراس رفرنس یا کراس رف را به نوعی می توان اسکلت ارتباطات ارجاعی مقالات دانست این شرکت مستقل غیر دولتی در سال ۲۰۰۰ راه اندازی شد و یکی از آزانس های ارائه دهنده‌ی کد  DOI است. این شرکت که هم اکنون به نوعی توسط ناشران پژوهشی اداره می شود را برای اولین بار دو ناشر بزرگ چند ملیتی  وایلی و آکادمیک پرس در همکاری با موسسه ی بین المللی DOIطراحی کردند تا یکی از آژانس های موسسه بین المللی DOI  برای ثبت نام کد DOI برای مقالات و مجلات پژوهشی باشد.

 کراس رفرنس پژوهشگران را قادر می سازد تا به راحتی با یک یا چند کلیک بتوانند از یک مقاله به مقاله‌ی دیگری سوئیچ کنند هر چند که آن مقاله در ژورنال و یا حتی مربوط به انتشارات دیگری باشد. در ضمن هزینه‌ی های مربوطه نیز بر عهده ی ناشر است و خواننده نیاز به پرداخت ندارد. هزینه ها به این شکل است که کراس رفرنس برای هر سرویس خود یک هزینه ی جداگانه تعریف می کند

این شرکت خدمات دیگری همچون کراس چک و کراس مارک نیز دارد. کراس چک درواقع سرویسی است تهیه شده از طرف iThenticate که کراس رفرنس آن را به ناشران ارائه می دهد تا اصل بودن مقالاتی که برای آنها ارسال می شود را چک کنند و در واقع نوعی کنترل کننده تقلب علمی است. وجود لگوی  کراس چک به معنای این است که یک ناشر هر آن چه را که در تشخیص اصل بودن یک نوشته باید انجام می داده انجام داده است.

سرویس دیگر کراس رفرنس کراس مارک است، که با آن می توان چک کرد آیا در حال استفاده از نسخه‌ی به روز یک نوشته‌ی الکترونیکی هستیم یا خیر؟ سرویس دیگر کراس رف سایتد بای می باشد که تعداد سایت شدن مقاله دارای کد DOI را نشان می دهد".

مدرا mEDRA (اروپایی)

سیناوب نماینده رسمی mEDRA (multilingual European DOI Registration Agency) در ایران است و DOI و شناسه اختصاصی را از طریق این موسسه در اختیار موسسات، دانشگاه‌ها و انجمن‌های علمی ایرانی قرار می‌دهد. شرکت سینا وب در سایت خود می‌نویسد:  " هیچ تفاوتی بین DOI موسسه mEDRA و Crossref وجود ندارد و هر دو موسسه از نمایندگان اصلی DOI هستند. با این حال، کراس رف خدمات بیشتری به نشریات ارائه می‌دهد و این خدمات به نشریاتی که دی او آی را از مدرا دریافت کردند نیز ارائه می‌شود. لیکن متاسفانه بنا به برخی دلایل، کراس رف این خدمات را به نشریات ایرانی ارائه نمی‌دهد".

بنا به گفته ناشران (و البته نویسندگان مقالات که به دنبال دیده شدن بیشتر مقاله ها و گرفتن استناد بیشتر هستند)،‌ شرکت کراس رف به دلیل تحریمها خدمات خود به ناشران ایرانی را قطع کرده و ناشران برای استفاده از خدمات این شرکت از طریق  ناشر یا موسسه ای که در کشوری به غیر از ایران قرار دارد اقدام به دریافت شماره DOI  برای مقالات نشریات خود می‌کنند.

به هر حال پیش شماره استفاده شده در شماره DOI  متعلق به کشوری غیر از ایران می‌شود. و باید گفت مشکل به دو صورت می‌تواند برای ایران پیش آید.

1. ناشر در یک کشور دیگر ثبت شده، و بطور طبیعی باید ISSN  از کشور دیگری  بگیرد، لیکن اطلاعات نشریه شامل مشخصات نشر ، آدرس وب سایت مجله متعلق به کشور ایران است. طبیعی است که این مساله موجب به وجود آمدن عدم تطبیق و نا هماهنگی در اطلاعات نشریه شده است و شرکت کراس رف تمامی این مجلات را به صورت در انتظار" (On Hold)  درآورده تا بررسی حقوقی بر روی آنها انجام دهد و با  وجود صدها ایمیل و پیگیری کماکان پاسخی که می‌دهند این است که صبر کنید تا بررسی تمام شود. این مساله موجب ضربه بزرگی به نشریات کشور می‌شود و در مواردی شده است.

2. راه حل دیگری که نشریات برای رفع تحریم  یافته و انجام می دهند  این است که اقدام به تاسیس یک شرکت یا موسسه  انتشاراتی در کشور دیگری می‌کنند. کراس رف یا هر موسسه دیگر، آن شرکت انتشاراتی را به عنوان ناشر غیر ایرانی نشریه درنظر می‌گیرند. در صورتیکه تولید محتوا در کشور ایران صورت می‌گیرد و صاحب امتیاز ،  مدیر مسئول و  هیات تحریریه متعلق به کشور ایران است .

 این اقدام در کوتاه مدت شاید کمکی برای رفع تحریم ها باشد اما قطعا در بلندمدت ضربه بزرگی به آمار فرهنگی ایران می‌زند و به نشریات علمی ایرانی آسیب وارد می‌کند. خوب دقت کنید، اگر فکر می‌کنید ایران در تولید علم در رتبه خوبی در جهان قرار دارد که این امر به  به پشتوانه نشریات علمی و رتبه بندی این نشریات در جهان است ، و اگر فکر می‌کنید که می‌خواهید این رتبه باقی بماند، مسلما با انتقال ناشران این نشریات به کشورهای دیگر جایگاه ایران در تولید علم نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. و حتی اگر تصور می‌کنید وابستگی سازمانی (Affiliation) در همین شرایط دارد استفاده می‌شود و باقی می ماند، و شاید تا مدتی آمار تولید مقاله با وابستگی ایران به طریقی حفظ شود، باید محاسبات دقیقتری انجام شود که خودمان را گول نزنیم و فکرنکنیم با گول زدن ناشر تحریم‌ها را دور زده‌ایم. اینجا محیط علم است و محیط کاسبی نیست، احتمالا داریم خودمان را گول می‌زنیم. و مثل بسیاری موارد اخیر کوتاه مدت را فدای بلند مدت کرده و نام ایران را مصداق تقلب علمی و  این بار مجلات تقلبی و بی نام و نشان کنیم. اگر هم فکر می‌کنید که محیط، محیط کاسبی است، چون چاپ مقاله، به معیشت استادان گره زده شده، که دیگر مختارید.

عمرانی، سید ابراهیم. « محیط تولید علم و دانش و دور زدن تحریم‌ها: کوچ مجله‌های مهاجر». سخن هفته لیزنا، شماره 667، 15 آبان 1402.