داخلی
»گاهی دور، گاهی نزدیک
(لیزنا: گاهی دور گاهی نزدیک 357): مصطفی آهنگر، دانشجوی دکتری بازیابی اطلاعات و دانش دانشگاه خوارزمی: اخبار حوزه کتاب و کتابخانه همیشه برایم جذابیت داشته و به ویژه به عنوان یک دانشجوی رشته علم اطلاعات و دانش‌آموخته مطالعات کتابخانه عمومی تلاش می‌کنم از منظر حرفه‌ای به آنها بنگرم.
هفته گذشته، مواجهه با یک خبر، ذهنم را به شدت مشغول کرد و برآن داشت که بررسی بیشتری در این زمینه انجام دهم:
تیتر خبر: ۶ عضو کتابخانه‌های عمومی که در حادثه تروریستی کرمان شهید شدند، چه کتابی امانت گرفته بودند؟
* توضیحات: شماره عضویت و بارکد شناسایی، توسط نگارنده محو شده و در نسخه اصلی خوانا است.
به سراغ متن خبر رفتم تا ببینم آیا واقعا نهاد کتابخانه های عمومی دست به انتشار سوابق امانت اعضاء کتابخانه‌ها زده است؟
در کمال تعجب متوجه شدم، نه تنها سوابق امانت، بلکه تصویر کارت عضویت شهدای عزیزان نیز درج شده است! که دربردارندۀ برخی اطلاعات با سطح محرمانگی (مانند شماره عضویت که همان شماره ملی‌ست) است.
از این موضوع اولیه و بنیادین که بگذریم، به پرسش دوم می‌رسیم:
«آیا می‌توان منابع امانت‌گرفته‌شده توسط اعضا را منتشر کرد؟»
پاسخ: خیر، نه تنها نباید منتشر کرد که حتی نباید توسط هیچ کس (حتی کارشناسان و مدیران سازمانی و فراتر از آن) به آنها سرک کشیده شود.
برای درک بهتر کمی درباره واکنش انجمن کتابخانه امریکا[1] در برابر قانون میهن‌دوستی ایالات متحده[2] (پاتریوت اکت) بخوانیم:
پاتریوت اکت یک قانون فدرال در ایالات متحده است که در واکنش به حملات 11 سپتامبر 2001 تصویب شد. این قانون به دولت اجازه می‌دهد تا به طور گسترده‌تری از ارتباطات الکترونیکی و سایر اطلاعات شخصی شهروندان برای اهداف اطلاعاتی و امنیتی استفاده کند. این قانون از زمان تصویب با انتقاداتی روبرو شد، از جمله این که این قانون به نقض حریم خصوصی شهروندان منجر می‌شود.
ALA در سال ۲۰۰۱ بیانیه‌ای صادر کرد و در آن از پاتریوت اکت انتقاد کرد. این بیانیه می‌گفت که این قانون «به دولت اختیارات بی‌سابقه‌ای برای نظارت بر ارتباطات شهروندان ایالات متحده می‌دهد.» ALA همچنین هشدار داد که این قانون می‌تواند به آزادی بیان آسیب برساند. در سال‌های بعد، ALA اقدامات مختلفی را برای مقابله با پاتریوت اکت انجام داد؛ که شامل موارد زیر است:
بسیاری از کتابخانه‌های عمومی ایالات متحده نیز با پاتریوت اکت مخالفت کردند. این کتابخانه‌ها در سال‌های اخیر اقدامات مختلفی را برای محافظت از حریم خصوصی کاربران خود انجام داده‌اند که شامل موارد زیر است:
قانون پاتریوت اکت همچنان یک موضوع بحث‌برانگیز در ایالات متحده است. ALA و کتابخانه‌های عمومی ایالات متحده همچنان در تلاش هستند تا از حریم خصوصی شهروندان و آزادی بیان دفاع کنند. آنها معتقدند در صورتیکه که شهروندان از امنیت اطلاعات خود مطمئن نباشند، نسبت به استفاده از کتابخانه تردید خواهند داشت و مراجعه به کتابخانه‌های عمومی کاهش خواهد یافت.
در همه جای دنیا، کتابخانه‌های عمومی به عنوان نهادهای عمومی، وظیفه دارند از حریم خصوصی کاربران و داده‌های آنها محافظت کنند. انتشار لیست کتاب‌های امانت گرفته شده اعضاء توسط نهاد کتابخانه های عمومی، نقض حریم خصوصی این افراد است. این اقدام در مواردی می‌تواند منجر به قضاوت‌های نادرست در مورد افراد شود. همچنین، می‌تواند دیگر اعضاء را نسبت به استفاده از کتابخانه‌های عمومی منصرف کند.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حریم خصوصی افراد به عنوان یک حق اساسی شناخته شده است و اصول 22 تا 25 قانون اساسی از حریم خصوصی شهروندان حمایت میکند.
بر همین اساس نشر لیست کتاب‌های امانت گرفته شده توسط افراد، نقض این حق اساسی است.
در بند 3 از ماده 4، بند 14 از ماده 9 و بند 2 از ماده 14 شيوه‌نامه تشخيص و تفكيك اطلاعات مربوط به حريم خصوصي و اطلاعات شخصي از اطلاعات عمومي موضوع مواد ۱۴ و ۱۵ قانون انتشار و دسترسي آزاد به اطلاعات مصوب 1397,07,29 صراحتا داده‌های افراد نزد نهادهای عمومی، اطلاعات کارت عضویت کتابخانه و .... در زمره اطلاعات شخصی و خصوصی ذکر شده و باید از افشای آنها خودداری شود.
در کشورهای توسعه‌یافته، کتابخانه‌های عمومی به شدت از حریم خصوصی کاربران خود محافظت می‌کنند. همانند مثال ذکر شده در ابتدای متن؛ حتی اگر قانونی برای افشای این اطلاعات وجود داشته باشد، نهادهای مردمی همچون کتابخانه‌ها با دستورالعمل‌هایی از حریم خصوصی کاربران حفاظت می‌کنند. این دستورالعمل‌ها تأکید می‌کنند که کتابخانه‌ها باید فقط در موارد ضروری و با مجوز قضایی، اطلاعات شخصی کاربران خود را در اختیار دیگران قرار دهند.
در ایران نیز، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور باید از حریم خصوصی کاربران خود محافظت کند. انتشار لیست کتاب‌های امانت گرفته شده توسط افراد، یک اقدام غیراخلاقی و غیرقانونی است. حتی اگر این افراد شهدای مظلوم و گرانقدری باشند که دیگر در میان ما نیستند.
حال در اینجا باید دید که آیا انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و انجمن ارتقاء کتابخانه‌های عمومی ایران به عنوان دو انجمن تخصصی در این حوزه، اقدامی خواهند کرد و یا همانند سال 1401 و قطعی اینترنت و مسدودسازی دسترسی مردم به اطلاعات، سکوت و منافع شخصی خود را به منافع عمومی و صیانت از حقوق عامه ترجیح خواهند داد.
همچنین امیدوارم که نهاد کتابخانه‌های عمومی علاوه بر حذف این مطلب از پایگاه اطلاع‌رسانی خود نسبت به عملکرد خود عذرخواهی و تغییر رویکرد دهد و به کاربران اطمینان دهد که اطلاعات آنها مورد حفاظت قرار خواهد گرفت.
-------------------------------------------------------------------
[1] ALA: American Library Association
[2] USA PATRIOT Act
اینکه خودتان احتمالا دوست ندارید بعد از مرگ «آخرین کتابی که از نهاد امانت گرفتید، فاش شود» را هم می‌فهمم.
اما ...
اینکه «انجمن کتابداری آمریکا دربرابر تصویب قانونی که به دولت اجازه میداد به تمام اطلاعات خصوصی افراد دسترسی داشته باشد، واکنش نشون دادند اما ما به انتشار خبر «آخرین کتاب امانت گرفته شده ...» واکنش نشون نمی‌دیم چون توسعه یافته نیستیم»،
یا اینکه «نهاد منافع شخصی خود را به منافع عمومی و صیانت از حقوق عامه ترجیح می‌دهد»،
یا اینکه «اگر نهاد اقدامی نکند، ما باید او را محکوم کنیم»،
اینها را من نمی‌فهمم.
پاسخ اینکه انتشار این موارد دارای اشکال است یا خیر را در لایه حقوقی، مواردی که در متن اشاره کردم ( بند ۳ از ماده ۴، بند ۱۴ از ماده ۹ و بند ۲ از ماده ۱۴ شيوه‌نامه تشخيص و تفكيك اطلاعات مربوط به حريم خصوصي و اطلاعات شخصي از اطلاعات عمومي موضوع مواد ۱۴ و ۱۵ قانون انتشار و دسترسي آزاد به اطلاعات مصوب ۱۳۹۷,۰۷,۲۹) مشخص کرده است.
من هیچ کجای متن نگفتم که چون توسعه‌یافته نیستیم، واکنش نشون ندادیم. اثبات شیء که نفی ماعدا نمی کنه. گفتم در کشورهای توسعه یافته (که یک نمونه آوردم) چنین واکنشی دیده شده.
در خصوص ترجیح منافع شخصی به منافع عمومی هم روی سخنم به انجمن ها بود نه نهاد.
از طرفی داشتن نگاه تیزبین و منتقدانه نسبت به اتفاقات حوزه تخصصی رشته، واقعا مسرت بخش است و می تواند نقطه شروع خوبی برای تحولات مثبت در حرفه کتابداری باشد. اتفاقی که جایش در رشته ما واقعا خالی است.
از جناب آقای آهنگر برای نگاه تیزبین و منتقدانه شان که زمینه ساز آگاهی در رشته و توجه ویژه به حریم خصوصی اعضای کتابخانه است، سپاسگذارم
به امید اینکه سایر کتابداران نیز نسبت به مسائل مربوط به رشته و حرفه مان، نگاه منتقدانه داشته باشند ...
ولی موردی که فرمودید کاملا درست است و با همه استانداردها باید اطلاعات شخصی مردم حفظ شوند.. انجمن کتابداران امریکا هم ه در بالا گفتین بارها در این مورد بیانیه داده و از آزادی بیان و آزادیهای دیگر دفاع کرده، اما در دنیایی هستیم که وقتی لازم باشد، ایمیل شخصی رئیس جمهور فلان کشور توسط همان سازمانهای امریکایی افشا می‌شود.
کار غلطی بوده ولی نمیشه سخت گرفت. به کارهای غلط عادت کرده ایم
باید یه جاهایی جلوی همین رفتارها، هر چند اندک را گرفت تا بعدا تبدیل به فجایع بزرگتر نشود.