جایگاه کتابخانه‌ها در دولت تخصص‌گرا

 سرمقاله این هفته را دکتر عیسی زارعی برایمان فرستادند که تقدیم می‌کنیم. ایشان در این سرمقاله به درستی اشاره کرده اند که انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران باید در امر انتخاب مدیران مراکز مهم حوزه علوم و مدیریت اطلاعات ورود کند و به ریاست جمهور جدید، پیشنهاد دهد. لازم می‌دانم به عرض خوانندگان برسانم که ستاد راهبری انتخاب وزیران که انتخاب وزیران و رؤسای سازمانهایی مانند کتابخانه ملی و سازمان حفاظت محیط زیست و امثال آن که مستقیم زیر نظر ریاست جمهوری و در سطح وزارتخانه هستند، نامه هایی به همه انجمنهای علمی،‌ فرهنگی-هنری و صنفی-تجاری فرستاده و برای انتخاب وزیران و مدیران، مشورت خواسته است. از جمله در خبر هستیم که انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران نیز چنین نامه‌ای را دریافت کرده و شاید تا امروز که این یادداشت را می‌خوانید، با مشورت کتابداران پیش‌کسوت، مدیران فعلی کتابخانه‌ها و مراکز زیر مجموعه حوزه علوم اطلاعات،‌ به ریاست جمهوری و کمیته راهبری آن پیشنهادی ارسال شده باشد. با اینهمه و با توجه به حساسیتهای خوب همه کتابداران به این موضوع، یادداشت جناب آقای دکتر زارعی گرامی را منتشر می‌کنیم.

از همه کتابداران و متخصصان علوم و فناوری اطلاعات انتظار داریم،‌ که نسبت به آینده حرفه، حرفه‌ای که در این کشور، ‌95% شاغلینش،‌ حقوق‌بگیر دولت هستند، و حال و آینده‌اش به دست مدیران منصوب رقم می‌خورد و می‌تواند به بالندگی برسد و می تواند، ‌باز هم بیشتر به قهقرا برود حساس باشند و از دولت، داشتن مدیران با تجربه و با صلاحیت و مقبول اکثریت جامعه علوم اطلاعات ایران را مطالبه کنند و به کمتر از آن رضایت ندهند.

ابراهیم عمرانی،  سردبیر

جایگاه کتابخانه‌ها در دولت تخصص‌گرا

لیزنا، عیسی زارعی، دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی: یکی از شعارهای محوریِ آقای دکتر مسعود پزشکیان که اینک به افتخار ریاست جمهوری اسلامی ایران نائل شده است، تکیه بر کارشناس‌محوری و تخصص‌گرایی در امور کشورداری بوده است. چنانکه بارها و بارها، در طول کارزار انتخاباتی، از سوی ایشان، ضرورت استفاده از نظرات کارشناسان و اتخاذ تصمیم‌‌ها با تکیه بر آرای متخصصان مورد تأکید قرار گرفت. حال که به لطف حضور پرشور مردم، چنین اندیشه و رویکردی پیروز میدان رقابت شده و جایگاه ریاست جمهوری را از آن خود نموده، شایسته است این شعار محوری جامه عمل بپوشد. بدیهی است ضرورت رجوع به آرای کارشناسان در همه عرصه‌ها، از اقتصاد و سیاست گرفته تا فرهنگ و هنر را شامل می‌شود. با این حال، به‌نظر می‌رسد رجوع به نظرات کارشناسان در حوزه‌های فرهنگی، به‌لحاظ اهمیت و جایگاهی که دارا هستند، از ضرورتی بیش از سایر عرصه‌ها برخوردار است. بدیهی است فرهنگ و ابعاد مختلف آن، عرصه‌های متنوعی را شامل می‌شود که همه این جوانب در جای خود قابل بحث و گفتگو است. این نوشتار عجالتاً از میان همه عرصه‌ها، می‌کوشد وضعیت یکی از مصداق‌های ساحت فرهنگ، یعنی «کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی» را تا حدودی روشن نماید. مراکز مهمی که نقش بی‌بدیلی در اعتلای افکار و اندیشه‌های آحاد مردم، دمیدن روح آگاهی در لایه‌های مختلف جامعه و کمک به رشد و بالندگی کشور دارند.

کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در ایران ذیل مجموعه‌های مختلفی فعالیت می‌کنند. برای روشن شدن ابعاد موضوع، می‌کوشم به برخی از عمده‌ترین تشکیلاتی که عهده‌دار کتابخانه‌ها و مراکز مرتبط با کتاب و کتابخوانی هستند، بپردازم. نخستین مورد از این تشکیلات فرهنگی، به کتابخانه‌های عمومی باید اشاره نمود که به طور روزمره، در معرض مراجعه و استفاده اقشار مختلف جامعه قرار دارند. کتابخانه‌های عمومی در ایران عمدتاً ذیل «نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور» فعالیت می‌کنند. این نهاد، مسئولیت ساخت و تجهیز و بازسازی، توسعه و مدیریت و نظارت بر کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور را برعهده دارد. اعضای هیئت امنای «نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور»، متشکل از افراد حقوقی شامل وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، رئیس شورای عالی استان‌ها، معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، رئیس کتابخانه ملی ایران و پنج نفر از صاحب‌نظران و شخصیت‌های علمی و فرهنگی کشور است که به پیشنهاد وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و با حکم رئیس‌جمهور برای مدت چهار سال انتخاب می‌شوند. دبیرکل نهاد، از میان اعضای غیرحقوقی هیئت‌امنا، با حکم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی انتخاب مي‌گردد. بر اساس آمار (تا پایان اسفند ۱۴۰۲)، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، دارای ۳۷۹۳ باب کتابخانه در سراسر کشور با قابلیت دسترسی عموم مردم است.

از دیگر مراکز مهم کتابخانه‌ای در ایران، «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» است که در حال حاضر در دو بخش «کتابخانه ملی ایران» و «گنجینه اسناد ملی ایران» فعالیت مي‌کند. کتابخانه ملی، حافظه مکتوب و تاریخی ملت‌ها در هر کشوری محسوب می‌شود و یکی از مهم‌ترین و غنی‌ترین مجموعه‌های ملی است که با داشتن منابع جامع و علمی، محلی برای حضور پژوهشگران، اساتید و دانشجویان است. از دیگر مراکز مهم مربوط به کتاب و کتابخوانی، باید به «خانه کتاب و ادبیات ایران» اشاره نمود که زیر نظر هیئت‌امنای منتصب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می‌کند. این مؤسسه به منظور توسعه کتاب و کتابخوانی، فعالیت‌های متنوعی را در دو حوزه اطلاع‌رسانی و جشنواره‌های فرهنگی عهده‌دار است.

دو سه موردی که در سطور فوق اشاره شد، مشتی نمونه خروار است. مراکز مهم دیگری همچون «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی»، «کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی»، «مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک»، «كتابخانه مجلس شورای اسلامى»، «کتابخانه آستانه حضرت معصومه (س)» و «کتابخانه آیت‌‌الله بروجردی» تنها بخشی از گنجینه‌های بی‌بدیل فرهنگی ایران محسوب می‌‌شوند. بنابراین مراکز کتابخانه‌ای شاخص و تأثیرگذار در ایران، بسی بیش از اینهاست، به حدی که پرداختن به یکایک آنها از حوصله این یادداشت خارج است.

فارغ از انواع و اقسام مجموعه‌های مرتبط با کتاب و کتابخانه، اهالی علم و فرهنگ کمابیش اطلاع دارند که رشته‌ای دانشگاهی در ایران و اغلب دانشگاههای جهان بنیان نهاده شده است با عنوان «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» که سابق بر این با نام «کتابداری و اطلاع‌رسانی» شناخته می‌شد. رشته‌ای تخصصی با گرایش‌های متنوع که در مقاطع تحصیلی گوناگون از فوق‌دیپلم تا دکتری در دانشگاه‌های مختلف تدریس مي‌شود و سالانه فارغ‌التحصیلان زیادی را وارد بازار کار می‌کند. مباحثی همچون »مدیریت کتابخانه‌های دانشگاهی»، «مدیریت کتابخانه‌های عمومی»، «مدیریت کتابخانه‌های دیجیتال»، «مطالعات آرشیوی»، «مدیریت اطلاعات و دانش» و «علم‌سنجی» از گرایش‌های فعال در این رشته آکادمیک است. در پی بسط و توسعه فعالیت این رشته‌، از سالیان دور تا زمان حاضر، بزرگان و دانشمندان برجسته‌ای با گرایش‌های تخصصی مختلف که پرورش‌‌یافته و دانش‌آموخته در این حوزه بوده‌اند، در عرصه‌های علمی و اجرایی عرض اندام نموده و کارنامه موفقی از خود به جا گذاشته‌اند. مشاهیر و مفاخری همچون ایرج افشار، پوری سلطانی،  نوشین‌آفرین انصاری ، کامران فانی، زهرا شادمان، عباس حری، جعفر مهراد، رحمت‌الله فتاحی، محمدحسین دیانی، سعید رضایی شریف‌آبادی، فريبرز خسروي، .... و بسیاری دیگر در دل همین رشته بالیده‌اند و خدمات ارزنده‌شان در عرصه فرهنگ و کتاب و کتابخوانی، و بستر آن کتابخانه و کتابداری غیرقابل انکار است. از نسل پس از این بزرگواران نام نمی‌برم، چون به راستی همه را نمی‌شناسم و ممکن است کسانی را نام ببرم و کسانی دیگر از قلمم بیفتند که شایستگی هایشان کمتر از سایرین نیست. چنانکه با نگاهی گذرا، فهرستی طولانی از افرادی می‌توان تهیه کرد که بدون تردید صلاحیت عهده‌داری ادارة هر یک از مراکز عمده کتابخانه‌ای کشور را دارا هستند.

علی‌‌رغم این سوابق، چنانکه از ظواهر امر پیداست، بجز مواردی بسیار اندک‎شمار، تاکنون سکانداری هیچ کدام از مراکز مهم کتابخانه‌ای به متخصصان و عالمان این رشته واگذار نشده است. دلایل عدم واگذاری پست‌های مدیریتی در حوزه کتابخانه‌ها به صاحبنظران و کارکُشته‌های این رشته، در دولت‌های گذشته هرچه که بوده باشد، به نظر می‌رسد زمان تغییر این رویکردِ غیرکارشناسی و بعضاً سلیقه‌ای در دولت تخصص‌گرا فرا رسیده است. دولتی که با شعار تخصص‌گرایی فاتح میدان رقابت گردیده و اینک چشم اهالی فرهنگ و علم و دانش به وعده‌های آن دوخته شده است. اگر چنین رویکردی در دولت جدید پذیرفته و اجرایی شود، پیشنهاد راقم این سطور، آن است که «انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران» به عنوان طرف مشاوره برای شناسایی نخبگان واجد صلاحیت، جهت عهده‌داری مسئولیت کتابخانه‌های مهم و تأثیرگذار در نظر گرفته شود. لازم به یادآوری است انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، یکی از انجمن‌های پیشرو و تأثیرگذار با مجوز وزارت علوم، فرهنگ و فناوری بوده و همواره در میان انجمن‌های علمی، رتبه و جایگاه بالایی داشته و دارای سابقه درخشان و کارنامه موفقی است.

برای تکمله بحث، شایسته است مروری مختصر داشته باشم بر گوشه‌‌ای از دستاوردهای دانش‌آموختگان و صاحبنظران رشته «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» که حامل خبرگی در قلمرو اطلاعات، دانش و کتاب و کتابخانه‌اند. از جمله خدمات پرورش‌یافته‌گان این رشته تحصیلی، می‌توان به راه‌اندازی و توسعه دو بنیاد مهم «شورای کتاب کودک» و «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» اشاره نمود که در حال حاضر از مراکز معتبر برای کمک به شکوفایی استعدادهای کودکان و نوجوانان به شمار می‌روند. نگاهی به فهرست اعضای شورا و تاریخچه کانون، مؤید این ادعاست که کتابداران قدیم و جدید در تحول و ارتقای این دو مجموعه، حضور پررنگ و نقش مؤثری داشته‌‌‌‌اند. نمونه دیگر، «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران» (ایرنداک)" است که با هدف گردآوری، سازماندهی، و اشاعه دانش بومی و مدیریت دانش، هدفمندسازی همکاری‌های پژوهشی و اطلاع‌رسانی و پشتیبانی از سیاست‌گذاری علم و فناوری فعالیت می‌کند، و در یکی دو سال گذشته، تولی‌گری کتابخانه‌های دانشگاهی و نیز راهبری دسترسی آزاد به دانش و علم باز را در دستور کار خود قرار داده است که اتفاقهای بسیار خوبی در حوزه علوم اطلاعات در کشور است. از دیگر مراکزی که پیشران آن دانش‌آموختگان این رشته‌اند، می‎توان به "مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علم و فناوری" و  «پایگاه استنادی علوم جهان اسلام» هر دو در شیراز اشاره کرد با پیگیری مجدانه اساتید این رشته آغاز به کار نمود. این مرجع معتبر که از افتخارات نظام جمهوری اسلامی است، یک سامانه اطلاع‌رسانی علمی است که مأموریت آن، رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران و جهان اسلام و تجزیه و تحلیل مجلات علمی کشورهای اسلامی بر اساس معیارهای علم‌سنجی است.

فهرست فوق را همچنان می‌توان ادامه داد و نهادها و مؤسساتی را می‌شود نام برد که ایجاد، توسعه و فعالیت‌شان به قابلیت‌های دانش‌آموختگان رشته تحصیلی فوق‌الذکر بستگی تام و تمام داشته است، اما در خانه اگر کس است، یک حرف بس است. کتابخانه‌ها، پایدارترین نهاد اجتماعی و از مهم‌ترین شاخصه‌های توسعه پایدار محسوب می‌شوند. در تمام ادوار تاریخی، در دل فرهنگ‌ها و تمدن‌های عظیم و برجسته، همواره کتابخانه‌های بزرگ با مجموعه‌های گسترده رونق داشته و موجب پویایی و بالندگی تمدن‌ها شده‌اند. کتابخانه‌ها محل توزیع و تبادل افکار و اندیشه‌های متعالی آدمیان‌اند. وقت آن رسیده است که این پایگاه‌های فرهنگ‌ساز را به اهل‌اش بسپاریم، به «کتابداران و اطلاع‌رسانان»، به «عالمان اطلاعات و دانش‌شناسی».

زارعی، عیسی (1403). «جایگاه کتابخانه‌ها در دولت تخصص‌گرا: در حاشیه انتخاب رؤسای موسسات ملی/وزارتی حوزه علوم اطلاعات». سخن هفته لیزنا، شماره ۷۰2، 1 مرداد ماه ۱۴۰۳