توران میرهادی، مادر ادبیات کودک ایران

به گزارش لیزنا، توران میرهادی بیش از ۶۰ سال در گستره آموزش و پرورش، فرهنگ کودکی و ادبیات کودکان کوشیده و در اين روند يکی از چهره های تاثيرگذار سده کنونی ايران بوده است.

میرهادی در سال ۱۳۰۶ش. در شمیران تهران و خانواده‌ای فرهیخته زاده شد.

پدر او سيد فضلالله، ريشه و تبار تفرشی داشت و از دانشجویان اعزامی به خارج از کشور بود که در زمينه راه و ساختمان و مكانيك و راه آهن ديپلم مهندسی گرفت. او يکی از تکنوکرات های برجسته ايران در دوره رضا شاه به شمار می رفت. مادرش گرتا ديتريش، آلمانی، دانش آموخته آموزش هنر از دانشگاه مونيخ و بانویی هنرمند، مجسمه‌ساز و نقاش بود. آنها در سال 1299 باهم به ايران آمدند.

توران در سال ۱۳۱۱ نخست برای شش ماه به مدرسه آليانس فرانسه در خيابان ژاله تهران رفت. سپس به دبستان آذر در سرچشمه تهران منتقل شد و سال های ابتدايی را در اين دبستان به پايان برد. پس از آن در سال۱۳۱۷ به دبيرستان نوربخش در خيابان قوام السلطنه رفت و تا سال ۱۳۲۴ در اين دبيرستان آموزش ديد.

مادر وی نيم قرن در ايرن زندگی كرد و بچه ها خود را ايرانی بار آورد. او  که موسیقی نیز می‌دانست، شعرها و ترانه‌ها و قصه‌های کودکان آلمانی،‌ از جمله برادران گریم را برای او می‌خواند همچنین برای آشنایی فرزندان خود با ادبیات فارسی نشست‌هایی با شرکت شاعران و نویسندگان برگزار می‌کرد.

میرهادی در مورد دوران کودکی خود می گوید: «مادرم که موسيقی میدانست با ما اشعار و ترانه های کودکان را به زبان آلمانی میخواند. قصه های برادران گريم را نقل میکرد و کتاب های تصويری کودکان آلمانی مثل Struwelpeter يا Max und Moritz را در اختيار ما می گذاشت. او با قصه های ساده شده  انجيل به ما درس آلمانی داد و زمانی که خواندن و نوشتن آلمانی را آموختيم٬ کتاب های کودکان و نوجوانان آلمانی را در اختيار ما گذاشت٬ مانند کتاب فريدل اشتارماتس  Friedl Starmatzو مايا  Maya .

بعدها ما خود با ادبيات آلمانی و آثار نويسندگانی چون گوته و شيللر آشنا شديم. در اين فاصله داستانهای ماجرای Karl ٬May روزگار نوجوانی را بسيار هيجانانگيز کرد. خدمتکاران برای ما داستان ها و افسانه های عاميانه مثل حسن کچل٬ هفت درو بستی نمکی٬ يک درو نبستی نمکی٬ قصه غول و ديو و در آخر قصه های اميرارسلان می گفتند.

بزرگتر که شديم برادرها٬ جزوههای تارزان٬ نات پنکرتون٬ آرسن لوپن را کرايه می کردند. آنها میخواندند و بعد من میخواندم.»

توران میرهادی افزون بر آموزش زبان و ادبیات فارسی، از مادر زبان آلمانی را نیز فراگرفت. او  از خاطرات اين دوران خود می گويد: «آلمانی ياد گرفتن ما ماجرايی خاص داشت. در طی سال تحصيلی، آموزش به صورت شفاهی بود. مادر به زبان آلمانی موضوعی را مطرح ميكرد و ماگاه نيمی فارسی و گاه نيمی آلمانی پاسخ می داديم. ولی وقتی مدرسه تمام می شد و ما به شميران (در دوران داغ تابستان در آنجا ساكن می شديم) می رفتيم،درس روزانه شروع می شد. صبح به صبح شش روز هفته سر ساعت هشت و سی مادر سبد خياطی خود را با جوراب های سوراخ شده ما بر می داشت و روی نيمكت می نشست و ما پنج نفر را به نوبت صدا می زد.كتاب آلمانی ساده ای را پيش روی ما می گذاشت. می دوخت و يا وصله می كرد و ما می خوانديم و پاسخ می داديم. هركدام نيم ساعت آموزش می ديديم.»

میرهادی پس از یادگیری زبان آلمانی به فرا گرفتن زبان‌های فرانسه و انگلیسی پرداخت؛ زبان فرانسه را نزد معلمی توانا و زبان انگليسی را در دبيرستان نوربخش به خوبی آموخت.

توران در ۱۳ سالگی زندگینامه ژاندارک را خواند و در ۱۷ سالگی با خواندن شاهنامه فردوسی با آن پیوند ناگسستنی پیدا کرد.

مادرش که در هنرستان کمال الملک درس تاریخ هنر می‌داد، پایه‌های هنر نقاشی را نیز به فرزندانش آموخت. میرهادی افزون بر نقاشی با موسیقی و ورزش‌های گوناگون نیز آشنایی داشت.

پس از پایان دوره دبیرستان در سال ۱۳۲۴ش. به علت علاقه به علوم و به ويژه زيست شناسی در دانشكده علوم در رشته طبيعی ثبت نام و در سال 1325 مدرك كارشناسی زيست شناسی را از دانشگاه تهران دريافت كرد.  

وی در سال های 1323 و 1324 كه مبارزه بابيسوادی در كشور شكل می گرفت از آموزگاران برجسته‌ای همچون جبار باغچه‌بان و محمد باقر هوشیار روش سوادآموزی را فرا گرفت. حضور در کنار جبار باغچه بان به او اهميت آموزش سواد پايه را يادآوری کرد. در کنار اين کار او به عنوان دانشجوی آزاد به کلاس های درس محمدباقر هوشيار در دانشکده ادبيات می رفت که علوم تربيتی و اصول آموزش و پرورش درس می داد.  او با مقوله آموزش و پرورش آشنایی یافت و تصمصم به ادامه تحصيل در رشته روانشناسی و تعليم و تربيت پيش دبستانی را گرفت و در سال ۱۳۲۵ش. با پایان گرفتن جنگ دوم جهانی به فرانسه رفت و در رشته روانشناسی تربیتی در «سوربن» و همزمان در رشته آموزش پیش از دبستان و ابتدایی در کالج «سوینه» پاریس درس خواند. در طی این سال ها او توانست در کلاس های درس هنری والون که با ژان پياژه دو غول روان شناسی و شناختشناسی کودک در سده بيستم بودند٬ حضور يابد. موضوع نظريه های رشد هنری والون و ژان پياژه در اين دوره حتی در اروپا تازه بود و ميرهادی فرصتی نادر داشت که اين ديدگاه ها را بياموزد و در ايران به کار ببندد. در همين دوره بود که او در جريان آموزش های خود با آموزشگران بزرگ اروپا و امريکا همچون فريدريش فروبل٬ هاينريش پستالوزی٬ اويد دکرولی٬ جان ديوئی٬ سلستين فرنه و ماريا مونته سوری آشنا شد. در ميان اين استادان او بيش از ديگران به روش و رويکرد اويد دکرولی پزشک و آموزشگر بلژيکی گرايش نشان می داد و دلبسته آن شد. همچنين در شيوه اداره مدرسه او وابسته به نظريه های سلستين فرنه بود.

بزرگ ترین دستاورد این آموزش‌ها، دستیابی به نگرشی نو به آموزش و پرورش کودکان بود. ميرهادی از سفر خود به فرانسه می گويد: «مردم كشورهای اروپايی در شرايط سختی زندگی می كردند. من چون هنوز بيست ساله نشده بودم، هر روز جيره مختصری دريافت می كردم. در آن هنگامه برای بازسازی ويرانه های جنگ اعلام آمادگی كردم. دوبار داوطلبانه برای بازسازی مناطق ويران شده رفتم. يك بار به بوسنی و هرزگوئين و يك بار به كوه های تاترا در اسلواكی كه در ساختن راه آهن كارگری كردم.»

توران میر هادی در زمستان سال 1330 به ايران بازگشت. نخستين کار او در اين دوره حضور در کودکستان بهار و انتقال دانش و تجربه هايی بود که در اروپا آموخته و از آن سرشار بود. پس از چندی نيز در دبيرستان نوربخش که زمانی در آن درس خوانده بود٬ به کار آموزش زبان فرانسه پرداخت.

او در سال 1331 با سرگرد جعفر وكيلی ازدواج كرد و در سال 1333 (پس از کودتای نفتی سال ۱۳۳۲) همسر وی که از افسران روشنفکر زمانه خود بود، اعدام شد. ثمره اين ازدواج تولد پيروز وكيلی (دكتر در رياضی كاربردی) در سال 1332 بود. در سال 1335 با محسن خمارلو ازدواج كرد ماحصل آن سه فرزند بنام های كاوه (1336)، دلاور (1345 - مهندس برق ) و  پندار (1340) بود. همسر وی در سال 1358 دار فانی را وداع گفت.

میرهادی به همراه همسر و همراهش محسن خمارلو در سال 1334 كودكستان فرهاد (بياد برادر متوفی خود) سپس درسال 1336 دبستان و در سال  1350  مدرسه راهنمايی فرهاد را تاسيس كرد و به مدت ۲۵ سال مجتمع آموزشی تجربی فرهاد یا مدرسه فرهاد را اداره نمود. پدرش محل کودکستان را که خان های خالی بود در اختيار او گذاشت و افزارهای آموزشی مانند نيمکت و غيره را برای او ساخت و مادر با گرفتن پروانه کودکستان به ياری او شتافت. محل اين کودکستان ابتدا در خيابان ژاله تهران قرار داشت. این مجتمع یکی از آموزشگاه‌های تجربی و الگوواره ایران بود که هدف‌ها و کارکردهای آموزش و پرورش مدرن در آن تجربه و ارزیابی می‌شد. از سال ۱۳۵۶ اين مجتمع که بيش از ۱۲۰۰دانش آموز داشت در ساختمانی بزرگ در خيابان سهروردی نزديک سيدخندان به کار ادامه داد. در بيشتر سالهای دهه۴۰ و ۵۰ مدرسه فرهاد به واحد تجربی تعليمات عمومی تبديل شد و پيشرفته ترين ديدگاه های درون آموزش و پرورش ايران نخست در اين مجتمع بررسی و تجربه و در صورت کسب اعتبار در نظام آموزش و پرورش جاری می شد.

كتاب «جستجو در راه ها و روش های تربیت» گردآمده‌ای از تجربه‌های او در درازای ۲۵ سال سرپرستی مدرسه ی فرهاد است.

وی همچنين در کنار ليلی ايمن و  آذر رهنما که مجله «سپيده فردا» را منتشر می کرد در سال 1335 اولين نمايشگاه كتاب را در دانشكده هنرهاي زيبا داير كرد. اين نمايشگاه از آن جهت اهميت دارد که موضوع کمبود کتاب کودک و کتابخانه های ويژه کودکان را به جامعه فرهنگی آن روزگار يادآوری کرد و سپس دو نمایشگاه دیگر با همکاری آنان در سال های ۱۳۳۷ و ۱۳۳۹ش. برگزار شد. در پی برگزاری این نمایشگاه‌ها «شورای كتاب كودک» با تلاش توران میرهادی و همفكران او، برای گسترش و پیشبرد هرچه بیشتر امر ادبیات كودكان در سال ۱۳۴۱ش. تاسیس گشت. راه اندازی «شورای کتاب کودک» در ايران به معنای رسميت يافتن نهاد ادبيات کودکان در ايران است.

توران میرهادی همچنین بنیادگزار و مسئول طرح «فرهنگنامه كودكان و نوجوانان»، اولین كتاب مرجع ایرانی برای كودكان و نوجوانان است. این طرح با کمک های مالی محسن خمارلو از سال 1358  با همکاری بزرگانی مانند نوش آفرين انصاری٬ ايرج جهانشاهی٬ هوشنگ شريف زاده٬ محمود محمودی٬ اسماعيل سعادت٬ و ايران گرگين آغاز شد و همچنان ادامه دارد. فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، نخستین دایره المعارف عمومی مصور ایرانی است که از سال 1358 تاکنون با دیدگاهی علمی – پژوهشی و با تکیه بر فرهنگ ایران و جهان متناسب با دانش پایه و زبان و بیان گروه سنی 16-10 سال تهیه می شود. در تألیف فرهنگنامه بیش از 300 استاد و متخصص رشته های مختلف همکاری می کنند. کلیه فعالیت های فرهنگنامه زیر نظر شورای اجرایی و دبیر آن صورت می گیرد.

عضويت در هيئت مديره دفتر بين المللی كتاب برای نسل جوان بمدت دو دوره، عضويت در هيئت داوران جايزه بين المللی هانس كريستين آندرسن بمدت 4 دوره، عضويت در هيئت داوران بين المللی تصويرگران براتيسلاوا، يكی از هفت سخنران دعوت شده در كنگره بين المللی ادبيات كودكان در ژاپن در سال 1365، يكی از بيست متخصص دعوت شده جهانی برای شركت در جلسه برنامه ريزی ده سال آينده (2001-2010) يونيسف از دیگر فعالیت های زندگی پرثمر ایشان است. همچنین در كلاس های مختلف آموزش ضمن خدمت، تجربيات خود به ديگران و مراكز ديگر منتقل می كرد. وی مدت ها در شهرهای مشهد،تبريز، رشت و تهران دركلاس ها تربيت مربی كودك تدريس می نمود. او با «اداره مطالعات و برنامه‌های وزارت آموزش و پرورش» و «سازمان كتاب‌های درسی» در زمینه آزمایش كتاب‌های درسی نو در مدرسه فرهاد و تدوین كتاب‌های درسی و برنامه ریزی درسی دوره ابتدایی همكاری داشت.

دو گفتار درباره كتابخانه‌های آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه، كتاب كار مربی كودك، برنامه كار سالانه مربی در مهد كودک و كودكستان، جستجو در راه‌ها و روش‌های تربیت، تعلیمات اجتماعی سوم دبستان، راهنمای تدریس كتاب تعلیمات اجتماعی سوم دبستان، دو گفتار (كتابخانه آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه)، آنكه رفت، آنكه آمد، از جمله آثار اوست.  همچنین توران میرهادی در نگارش كتاب‌های تعلیمات اجتماعی، تاریخ، جغرافی و تعلیمات دینی چهارم دبستان، تعلیمات اجتماعی و دینی برای كلاس چهارم دبستان و گذری در ادبیات كودكان همكاری داشته است. افسانه چینی برای كودكان، گنجشك كوچولو، رفتار والدین ما باید چگونه باشد، تفاهم بین المللی به وسیله كتاب‌های كودكان و نوجوانان، آنچه از كنگره آموختیم، در باب افسانه‌ها و اسطوره‌ها برای كودكان و نوجوانان (با همكاری ثریا قزل ایاغ) از جمله آثاری است که میرهادی ترجمه نموده است. مقاله‌هایی از او در مجله «سپیده فردا»، «ماهنامه آموزش و پرورش»، نشریه‌ها و گزارش‌های شورای كتاب كودك به چاپ رسیده است.

توران ميرهادی در کنار نام هايی مانند ليلی ايمن٬ معصومه سهراب٬ توران اشتياقی و بسياری کسان ديگر به عنوان مشاوران برجسته در عرصه آموزش و پرورش با کمک رسای به طرح تحول نظام آموزشی در عرصه ادبيات کودکان٬ ناشران بزرگ را تشويق به انتشار کتاب های کودکان می کردند. آنان توانستند طرح راه اندازی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را که يکی از برجسته ترين و کاراترين نهادهای فرهنگی دوره پهلوی دوم بود٬ به تصويب برسانند  و با پايه گذاری سپاه دانش در عرصه آموزش کودکان روستايی به آموزشياران اين نهاد آموزش و مشاوره می دادند همچنین با فراگير شدن آموزش ابتدايی و راه اندازی نشريه های پيک که شامل پيک دانش آموز٬ پيک معلم٬ پيک خانواده بود٬ توانستند محتوای آموزشی را با فعاليت های خلاق و فرهنگی پيوند دهند.

این شخصیت فرهنگی از سوی موسسه‌ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان به‌عنوان نامزد دریافت جایزه «آسترید لیندگرن» سال ۲۰۱۷ انتخاب شد.

کتاب «گفت و گو با زمان» نوشته مسعود میرعلایی، مجموعه مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها یا پیام‌های توران میرهادی در دوره‌ای بیش از پنجاه سال است. بررسی‌ها، درهم‌کرد و دسته‌بندی اندیشه‌های او کاری است که در این کتاب انجام شده است. هر بخش از این کتاب به موضوعی ویژه اختصاص دارد که موضوع کار یا علاقه ایشان بوده است.

توران میرهادی، پیشکسوت ادبیات کودک و آموزش و پرورش عصر روز سه‌شنبه ۱۸ آبان 1395 بر اثر سکته مغزی که وی را به کما برده بود، در سن ۸۹ سالگی درگذشت.