وقتی سوژه و ابژه مدام جا عوض می‌کنند

به گزارش لیزنا، بر اساس اعلام روابط عمومی فرهنگ سرای اندیشه، در نهمین نشست اندیشه و قلم، اندیشه‌نگاری ادبی این هفته با بررسی «ننامیدنی» اثر ساموئل بکت با اجرای سعید آشتیانی و با حضور دکتر امیرعلی نجومیان در فرهنگسرای اندیشه برگزار شد.

نجومیان در ابتدای این نشست درباره انتخاب آثار برای این برنامه گفت: ما در این برنامه به دنبال کتاب‌هایی هستیم که درگیر یک مسئله فلسفی هستند و شاید «ننامیدنی» فلسفی‌ترین اثری است که تا به امروز بررسی کرده‌ایم.

وی افزود: بکت، نمونه عالی یک نویسنده است که با پشتوانه آثار ادبی متفاوتی خلق می‌کند. او فلسفه را در روایت داستانی و نمایشنامه وارد می‌کند. او در کارهای کوتاه و بلند خود از تک گویی درونی استفاده می‌کند. راوی انسانی است که با خودش یا یک شخصیت خیالی روبه‌رو می‌شود و یک مسئله فلسفی را مطرح می‌کند.

این استاد دانشگاه با اشاره به بدخوان بودن «ننامیدنی» گفت: اگر از این کتاب انتظار یک رمان دارید، قطعا نمی‌توانید بیشتر از ده صفحه جلو بروید. به طور کلی آثار بکت از جمله کتاب‌های بدخوان هستند، چون چیزی مابین یک مقاله فلسفی و یک اثر ادبی است. این سخت خوانی چه بسا در کارهای کوتاهش شدت بیشتری می‌گیرد.

وی افزود: بکت در دهه 50، سه داستان بلند نوشت که از سوی ناشرش به عنوان «سه گانه بکت» نامیده شد. این سه اثر از نظر معنایی به هم مرتبط‌اند و جملگی از تک‌گویی درونی قهرمان تشکیل شده است و به نظر بسیاری از منتقدان «ننامیدنی» بهترین اثر بکت در حوزه ادبیات داستانی و «در انتظار گودو» بهترین اثر او در حوزه نمایش است.

امیرعلی نجومیان که رساله دکتری خود را درباره بکت و رمان ننامیدنی ارائه کرده است و بخشی از آن در کتابی با عنوان After Beckett به چاپ رسیده است، معتقد است که مهم‌ترین خوانش بکت در این کتاب «مرگ» است. وی درباره این خوانش توضیح داد: این کتاب درباره جایی است که غیر ممکن است و قهرمان ما می‌خواهد به این غیر ممکن برسد.

وی افزود: شخصیت ما که نامی برای خود نمی‌پذیرد سعی دارد با بیان آنچه در ذهن خود می‌گذرد خود را تعریف کند و از راه این تعریف خود را درک کند، ما با سوژه‌ای روبه‌رو هستیم که مدام بین سوژه و ابژه بودن جا عوض می‌کند. او در ادامه این رفت و برگشت‌های مداوم به رابطه هستی و زبان اشاره می‌کند.

نجومیان ادامه داد: او به دنبال نقطه‌ای آن سوی زبان است. او می‌خواهد از زبان عبور کند به این دلیل که تصور می‌کند تا زمانی که درون زبان است نمی‌تواند تعریف درستی از خودش داشته باشد. او به دنبال «سکوت» است. و سکوت به معنای محض کلمه چه زمانی به وجود می‌آید؟ در «مرگ». ما به محض اینکه بخواهیم به این سکوت وارد شویم، دیگر هستی نداریم.

این استاد دانشگاه با اشاره به شباهت‌های تفکر بکت به «عرفان سلبی» گفت: ننامیدنی اصطلاحی است که عارفان سلبی آن را به خداوند اختصاص می‌دهند. این اتفاق در عرفان یهودی، مسیحی و اسلامی هم وجود دارد و بهترین نمونه‌های آن را می‌توانید در مقالات شمس بخوانید.

وی افزود: ننامیدنی همان خداست و در اندیشه بکت در واقع همان «گودویی» است که ما در انتظارش هستیم و او هرگز نمی‌آید. البته در تفکر بکت «گودو» خدا نیست، نقطه آرامش است که در لحظه پایان زبان رخ می‌دهد.

نجومیان اضافه کرد: زبان رمان، زبان پارادوکسی کالی است و ما هر زمان رو در روی تقابل‌های دو قطبی قرار می‌گیریم. داو می‌خواهد به ورای زبان حرکت کند و این زبان، نه همین کلمات که همه قراردادهای اجتماعی است که ما در طول زندگی می‌پذیریم. این کتاب زنجیره مدامی از انکار است. رد و انکار نامتناهی. روند مداومی از عقب‌گردها که نه تنه گریبان راوی که گریبان مخاطب را هم می‌گیرد.

وی تاکید کرد: مطلقا هیچ ساختاری نمی‌توان برای تفسیر این اثر به کار برد چرا که مرتبا این ساختار در حال تغییر است. ما با اثر پویایی روبه‌رو هستیم که در هیچ قاعده‌ای نمی‌گنجد. او در جایی از کتاب عتراف می‌کند که «پرده میانی گوش است» این یک استعاره فلسفی را در پشت خود دارد. این پرده نه عضو درونی به شمار می‌رود و نه عضو بیرونی. در اینجا بکت می‌گوید: «از سویی مشاهده‌گر ذهنم و از سویی دیگر مربوط به جهان بیرون، ولی در عین حال هیچ یک نیستم.»

پخش فیلم کوتاه Film ساخته آلان اشنایدر، نوشته ساموئل بکت و با بازی باستر کیتون از دیگر بخش‌های نهمین نشست اندیشه و قلم بود.

 گفتنی است دهمین نشست اندیشه و قلم با موضوع اندیشه نگاری در داستان کوتاه «کتابخانه بابل» نوشته خورخه لوئیس بورخس برگزار خواهد شد.