اساس داستان دینی با افسانه متفاوت است

به گزارش لیزنا، نشست معرفی و بررسی كتاب «اسطوره‌های كهن فولكلور در قرآن» اثر «آلن داندس» عصر دوشنبه، ۱۸ دی ماه با حضور محمد جعفری قنواتی؛ نویسنده و پژوهشگر حوزه فرهنگ عامه، ابوالفضل حری؛ نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی و مریم حسین گلزار؛ مترجم كتاب در سرای اهل ‌قلم خانه کتاب برگزار شد.

داندس کلیشه‌های شفاهی قرآن را پررنگ می‌کند

«اسطوره‌های كهن فولكلور در قرآن» حاصل تلاش علمی‌ مریم حسین‌گلزار، مترجم كتاب در مقطع كارشناسی ارشد است.

حسین‌گلزار در سخنانی گفت: پروفسور «آلن داندس» جزء مشاهیر جهان در حوزه فولكلور است كه ۳۰ كتاب مستقل یا به عنوان ویراستار از تألیفات اوست. این كتاب نخستین پژوهش نویسنده در حوزه اسلامی و قرآن است و در چهار فصل با عنوان‌های «قرآن چیست؟»، «نظریه كلیشه شفاهی»، «كلیشه‌های شفاهی در قرآن» و «قصص عامیانه در قرآن» تدوین شده است.

طبق توضیحات وی در فصل نخست، هفت اسلام پژوه از دانشگاه‌های مختلف، درباره قرآن نوشته‌اند که نقل‌قول‌هایی ضعیف در آن ارائه شده است.

او گفت: در فصل نخست (صفحه ۱۰ تا ۱۵) مباحث مختلفی مانند جَدَلی، امی بودن پیامبر، طه حسین و ... ارائه شده است. فصل دوم به كلیشه شفاهی اشاره می كند. مولف بارها در این فصل می گوید كه «كلیشه شفاهی چیزی نیست كه ارزش خود را به خاطر تكرار از دست داده باشد.» و همچنین به الهی بودن كتاب آسمانی در لا به لای آیه های قرآن اشاره می كند. فصل سوم كتاب با عنوان «كلیشه های شفاهی در قرآن» آیاتی را در قرآن كریم حتی با اندك تفاوتی در حروف، برشمرده و لیست كرده است. فصل چهارم با عنوان «قصص عامیانه در قرآن» به معرفی چندسطری قصه‌های بین‌المللی آرنه ـ تامسون می پردازد و سه داستان اصحاب كهف، موسی و خضر و مورچه و سلیمان از قرآن را با آن داستان‌ها مقایسه می کند. همچنین نویسنده براساس تعریفی كه ارائه می‌دهد، قصه‌های عامیانه برگرفته از خیال كه واقعیت تاریخی ندارد را بیان می‌كند.

به گفته این مترجم قرآن نیز جزو دسته قصه‌های عامیانه قرار گرفته است در حالی که قرآن كریم فاقد قصه‌های عامیانه و یا افسانه‌هایی است كه «داندس» می گوید.

حسین‌گلزار افزود: تناقض‌گویی‌های نویسنده و برداشت‌های نادرست از برخی آیات که به دلیل نداشتن تسلط بر زبان عربی و فقدان دانسته‌های اسلامی ایجاد شده‌است از کاستی‌های این کتاب است.

او در ادامه با اشاره نقاط قوت این اثر گفت:  تسلط به موضوع‌های مشترك قرآن و كتاب مقدس از محاسن این اثر است؛ «داندس» این دو كتاب را محققانه بررسی و مثال‌هایی از اشتراكات آورده است. همچنین ارجاعات متن براساس استانداردها انجام شده است.

این مترجم ادامه داد: به‌نظر می‌آید نویسنده می كوشیده تا محققانه كار را پیش ببرد اما به‌نظر من چون قرآن كتاب آسمانی ما است، تمام نظریه وی كاملاً منطبق بر قرآن كریم نیست. به‌طوركلی دغدغه و مسأله قرآن با دغدغه «داندس» خیلی متفاوت است.

به گفته وی «داندس» با وجود تألیفات بی‌شماری كه داشته است، در هفته آخر عمر خود تأثیر این اثر را بر خود بیش ‌از دیگر آثار عنوان كرده است.

 زبان قرآن قابل مقایسه با متن‌های فولكلوریك نیست

به نظر  جعفری قنواتی این کتاب را می توان شاخه فولكلور دینی بررسی کرد. او گفت: شاخه‌ای از فولكلور، فولكلور دینی است. این اثر مبتنی بر تئوری ادبیات شفاهی است اما نباید فراموش كرد كه كلیشه‌های شفاهی به‌ آن صورت كه در غرب وجود دارد، قابل انطباق با متن‌هایی كه در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی وجود دارد، نیست.

او با اشاره سفره‌های نذری که در هیچ کتاب دینی نیامده ولی به وسیله فولکلور دینی منتقل شده است، بر نقش فولکلور دینی در تعلیم دین و برخی عادات دینی تاکید کرد.

قنواتی زبان قرآن را بسیار بلیغ و فصیح عنوان کردو گفت که  زبان قرآن قابل مقایسه با متن‌های فولكلوریك نیست. به اعتقاد وی جنبه اصلی قرآن، تعلیمی بودن آن است که می توان كلیشه‌های ادبیات شفاهی را در آن دید. تقریبا هیچ متن تعلیمی نیست كه این كلیشه‌ها در آن دیده نشود.

او گفت: موضوع تكرار در قرآن مسئله تازه‌ای نیست و در قرن‌های پیش هم این موضوع مورد نقد و بررسی قرار گرفته است و علمای اسلامی نیز درباره آن كتاب نوشته‌اند.

این استاد ادبیات فارسی همچنین این نظریه که فرهنگی ما شفاهی بوده را رد کرد و در این باره گفت: تعداد کثیر نسخ خطی به زبان فارسی، عربی و بعدها ترکی نشان می‌دهد اسا انتقال فرهنگ ما کتبی بوده و کتابت از اهمیت خاصی برخوردار بود.

او اساس قصه های دینی در قرآن  را متفاوت از افسانه و تخیل دانست و گفت: در افسانه هم راوی و هم مخاطب بر این باورند که این داستان واقعی نیست در صورتی که در داستان دینی این گونه نیست.  قصه‌ها را معمولاً افراد باسواد نقل می‌كنند اما  افسانه‌ها را ممكن است باسوادان هم نقل كنند اما بیشتر از سوی افراد بی سواد نقل می شوند. افسانه‌ها برای سرگرمی بیان می‌شوند اما قصه برای ترویج دین و مذهب است.

قنواتی در پایان بر نقاط ضعف و قدرت کتاب اشاره کرد و گفت: ترجمه اثر با دقت انجام شده است. همه صفحات، پانوشت ارائه شده است. ترجمه برخی واژه‌ها درست نیست و در برخی موارد نیز نامگذاری‌ها اشكالاتی دارد. همچنین شایسته بود مترجم برای پیشگیری از بروز برخی اشتباهات، تاریخ شمسی یا قمری را در کنار سال‌های میلادی ارائه می‌کرد.

داندس پدر مطالعات فولکلور جهان است

ابوالفضل حری در سخنان خود به آثار «داندس» اشاره  و او را پدر مطالعات فولكلور جهان نامید و گفت: شاید نخستین كتابی كه در زمینه فولكلور از سوی «داندس» ارائه شده، «ریخت‌شناسی قصه‌های عامیانه سرخپوستان آمریكایی» است.

وی ادامه داد: داندس به جنبه قداست قرآن نگاه نکرده زیرا برای او قرآن تنها یك متن بوده اما از دیدگاه ما، قرآن از قداست ویژه‌ای برخوردار است. همین موضوع شاید روش‌شناسی وی را اندكی با مشکل مواجه كرده است.

حری افزود: ظاهرا «داندس» در قرآن ‌دنبال الگوهایی بوده كه سعی كرده است آن ها را در قصه های قرآن پیدا كند اما نمی دانسته كه قرآن خود را «ام الكتاب» می داند و در یك فضای شفاهی نازل شده است.

او قرآن را یك گفتمان زنده است عنوان کرد و با بیان اینکه اساس گفتمان شفاهی تكرار است، افزود: اگر نویسنده، قرآن را یك متن منسجم می‌دید و کمی با زبان قرآن آشنا بود از روش‌شناسی اشتباه به‌دور می‌ماند.

وی دلیل اشتباه نویسنده کتاب را مقایسه قصه‌ها مذهبی شده در قران با دیگر قصه‌هایی از این دست دانست. و افزود: مترجم همه واژه‌گان را خوب برگردانده اما  وفاداری بیش از اندازه وی به متن اصلی، پاشنه آشیل ترجمه این كتاب شده است. بسیاری از جملات ترجمه این كتاب، در زبان فارسی مفهوم نیست. اگر این كتاب در چاپ دوم خود ویراستاری شود، كتاب بهتری خواهد شد.

حری این‌گونه كتاب‌ها را برای مطالعات قرآن مفید دانست و گفت: در نظام دانشگاهی و مراكز دینی و پژوهشی پژوهش‌‌های اینچنینی مورد نیاز است. قرآن در كشور ما مهجور مانده است چنانچه از صدر اسلام چیزی حدود ۴۰۰ كتاب درباره بلاغت قرآن نوشته شده اما حتی یك كتاب درباره خود قصه‌های قرآن نوشته نشده است.