برگزاری بزرگداشتی برای ایرج افشار، پدر کتابداری نوین ایران

به گزارش لیزنا، مراسم بزرگداشت ایرج افشار در هشتمین سالگرد وفات وی روز شنبه ۱۹ اسفندماه در مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با حضور جمعی از اساتید  کتابداری، و اهالی فرهنگ و ادب برگزار شد. در این بزرگداشت كتاب‌هاي «كتابشناسي موضوعي_تاريخي از چاپكرده‌ها و نوشته‌هاي ايرج افشار؛ منتشر شده در سال‌هاي ۱۳۹۵-۱۳۲۳» تحقيق و تاليف ميلاد عظيمي و «اسناد تاريخ دانشگاه تهران، موجود در كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه» گردآوری سوسن اصيلي که به کوشش موسسه خانه کتاب منتشر شده بود، رونمايي شدند.

کتابخانه‌ها نیاز به یک تحول دارند  

اولین سخنران این مراسم رسول جعفریان، رئیس مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بود. وی به فعالیت‌های ایرج افشار در این کتابخانه اشاره کرد و گفت: افشار ۱۴ سال بین‌ سال‌های ۱۳۴۳ – ۱۳۵۷ ریاست کتابخانه مرکزی را بر عهده داشت. مهم‌ترین تحول این کتابخانه ساختمان مرکزی است. امروز با گذشت چند دهه ما احساس کهنگی در آن نمی‌کنیم.

وی ادامه داد: مرحوم مشکات اولین بار نسخ خطی را اهدا کرد و هسته اصلی کتابخانه مرکزی در سال‌هایی که افشار رئیس آن بود تاسیس شد. این کتابخانه یکی از بهترین مجموعه‌ها را دارد ولی متاسفانه به این کتابخانه کمتر توجه شده است که امیدواریم این روند تغییر کند.

جعفریان درباره وضعیت کتابداری در ایران گفت: در ایران کتابخانه کم نداریم ولی در مدیریت آنها بینش بسته موجب مشکلاتی شده است. ما مجموعه‌های ارزشمندی داریم که بسیاری فهرست نشده و باید برای آنها تلاش کنیم. ما قصد کشورگشایی نداریم ولی می‌خواهیم سهم خودمان از فرهنگ دنیا را داشته باشیم. ایرج افشار در مدیریت نیز تجربه درخشان داشت.

رئیس مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به نیاز تحول الکترونیکی در کتابداری ایران اشاره کرد و گفت: یک تحول الکترونیکی باید رخ دهد. متاسفانه در کشور ما هیچ سازمانی به صورت متمرکز برای کتابخانه‌ها کار نمی‌کند. ما نیاز به یک تحول داریم که در آن اساتید کتابدرای و علوم اجتماعی نقش داشته باشند.

وی در پایان گفت: عمده سرمایه ما در کتابخانه‌ها میراثی است که نگهداری می‌شود. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران می‌تواند با توجه به موقعیتی که دارد برنامه‌ای ویژه داشته باشد که توسط دیگر کتابخانه‌های دانشگاه‌ها پیروی شود. هر ساله دانشگاه تهران برای خرید اطلاعات اینترینتی بسیار هزینه می‌کند ولی در حوزه کتابخانه این هزنیه کمتر است و دانشگاه‌های خارجی نیز به اطلاعات کتابخانه ما دسترسی ندارند.

ایرج افشار یک ایراندوست به تمام معنا بود

 در ادامه این جلسه مصطفی محقق داماد، رئیس موقوفات افشار به ایراد سخن پرداخت. وی از ابعاد گوناگون زندگی و فعالیت ایرج افشار گفت. محقق داماد عنوان کرد: افشار هنگامه‌ای از خود به جا گذاشته است که ابعاد گوناگونی دارد و انسان با دیدن آن انگشت به دهان می‌ماند. اگر قرار باشد افشار را با کسی در ایران مقایسه کنیم، می‌بایست او را با محمدبن اسحاق‌بن ندیم مقایسه کنیم که کتاب الفهرست را به نگارش درآورد. در این کتاب اسحاق‌بن ندیم تمام کتاب‌های زمان خود را فهرست کرد و خلاصه‌ای از آنها را نیز نوشت.

وی افزود: این کتابدار سنتی همچنین یک تقسیم‌بندی از علوم زمان خود را ارائه کرده است. همچنین کتابداران سنتی بزرگ دیگری هستند که می‌توان کارهای افشار را در امتداد کارهای ایشان دید مانند شیخ آقا بزرگ تهرانی که در زمانی که امکانات و تکنولوژی نبود فهرست نویسی و نسخه برداری می‌کرد.

محقق داماد خاطره‌ای از دیدارش از کتابخانه وین نقل کرد که تمام کتابداران آن کتابخانه اذعان داشتند که افشار را می‌شناسند و او با نسخ خطی این کتابخانه مانوس است. وی سپس به بعد ایرانشاسی ایرج افشار اشاره کرد و گفت: تعریف دقیقی از علم ایرانشاسی اراده نشده است. این علم به فرهنگ و تاریخ ایران باستان تا به امروز می‌پردزاد و ظاهرا دانش آن را اولین بار غربی‌ها به وجود آوردند. اولین بار سفیر ونیز در تخت جمشید که آن زمان چهل منار نام داشت به تحقیق و مطالعه پرداخت و در طی سال‌ها شخصیت‌های بزرگی مانند ادوارد بروان و ریچارد فرای که از معاصران ایرانشناسی هستند در این رشته فعالیت کرده‌اند.

وی اضافه کرد: ولی هم‌اکنون این علم بومی شده است. ایرج افشار نیز از ایرانشناسان مهم دوره معاصر است که عاشق این خاک و بوم بود. او یک ایراندوست به تمام معنا بود و سفرهای زیادی به جای جای ایران انجام داد و سفرنامه‌ها نوشت. در متن وقفنامه پدرش بخش خاصی به ایرانشناسی تعلق دارد که من مطمئن هستم با مشاوره ایرج افشار اعمال شده است.

ایرج افشار با کتابداری نوین جهان همراه شد

 در بخش دیگر این برنامه قدرت الله روشنی زعفرانلو، یکی از همکاران ایرج افشار در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران از شکل‌گیری این کتابخانه و دوران فعالیت خود صحبت کرد. همچنین نورالله مرادی، استاد کتابداری به بعد کتابداری فعالیت‌های ایرج افشار پرداخت و گفت: ایرج افشار آنقدر در رشته‌های مختلف تخصص و اشراف داشت که از قالب یک فرد درآمده و مانند یک موسسه می‌نمود. من به عنوان یک کتابدار به وجه کتابداری او می‌پردازم. افشار پدر کتابداری نوین ایران بود.

وی ادامه داد: کتابداری ستنی در کشور ما سابقه طولانی نزدیک به هزار سال دارد. نمونه آن کتابخانه آستان قدس رضوی است که در منطقه مثال زدنی است. میراث عظیم نسخ خطی یادگار کتابداری سنتی است. سرآغاز کتابداری نوین در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی و بعد از آشنایی اولیه با غرب است. در این زمان عده‌ای از کتابداران ایرانی به خارج رفتند تا این علم را فرابگیرند که یکی از آنها ایرج افشار بود.

مرادی افزود: دهه ۴۰ برای کتابداری ایران بسیار با ارزش است. جهشی در کتابداری ایران در این دهه اتفاق افتاد. یکی از اتفاقات مهم تاسیس انجمن کتابداری بود. افشار در دوره‌ای در امور انجمن نیز نقش مهمی داشت. در آن زمان کتابداران سنتی و نوین مخالفت داشتند. تنها افشار از میان کتابداران سنتی بود که از کتابداری نوین حمایت کرد زیرا تغییر را احساس کرد و با آن همراه شد.  

این استاد کتابداری همچنین به دوران مدیریت کوتاه مدت افشار در کتابخانه ملی نیز اشاره کرد و گفت: افشار تنها هفت ماه مدیریت کتابخانه ملی را بر عهده داشت ولی امروز هر کار مهمی که در کتابخانه ملی صورت می‌گیرد ما به ایرج افشار می‌رسیم. در سال ۱۳۲۸ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به همت افشار و با وقف مجموعه مشکات و همکاری دیگر اساتید تاسیس شد. امروز اگر به خشت خشت این کتابخانه نگاه کنیم، نام ایرج افشار به چشم می‌خورد.

وی در پایان به کتابشناسی ایرج افشار و کتابی که در این روز رونمایی شد اشاره کرد: افشار در آن زمان کتابشناسی‌هایی را منتشر کرد که کاملا علمی بودند. افشار همچنین کتابشناسی کتابشناسی منتشر کرد، به این معنا که کتابشناسی‌های موضوعی مختلف را در کتابشناسی خود معرفی می‌کرد.

حتی اظهار نظرهای یک کلمه‌ای افشار نیز در این کتاب فهرست شده‌اند

 سوسن اصیلی، استاد کتابداری، و گردآورنده کتاب «اسناد تاريخ دانشگاه تهران، موجود در كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه» دیگر سخنران این بزرگداشت بود. اصیلی به فعالیت‌های افشار در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران اشاره کرد و گفت: افشار در صدد تربیت و اصلاح دانشجویان کتابداری بود به همین منظور مجلات و نشریات کتابداری را بنا نهاد تا دانشجویان به منابع مرتبط دسترسی داشته باشند. نشریه انجمن کتابداران یکی از این مجلات بود.

وی اظهار داشت: همچنین افشار بین سال‌های ۱۳۴۵ – ۱۳۴۷، حدود ۴۰۰ واژه کتابداری را از زبان‌های دیگر به فارسی برگرداند. در فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی کتاب‌ها نیز آن را با روش‌های نوین همسان‌سازی کرد. وی در دوران بازنشستگی نیز نزدیک به ۲۰۰۰ نسخ خطی را به کتابخانه اضافه کرد. اگر امروز این کتابخانه ارزشمند است و بیش از یک میلیون نسخه دارد به دلیل ایده‌ها و فعالیت‌های ایرج افشار است.

آخرین سخنران این جلسه، میلاد عظیمی، مولف کتاب‌های  «كتابشناسي موضوعي_تاريخي از چاپكرده‌ها و نوشته‌هاي ايرج افشار؛ منتشر شده در سال‌هاي ۱۳۹۵-۱۳۲۳» بود. وی درباره روش تحقیق و مباحث کتاب توضیح داد. عظیمی گفت: در نگارش و فهرست‌نویسی این کتاب از تمام منابع موجود که سخنی یا مقاله‌ای از ایرج افشار در آنها به انتشار رسیده، استفاده شده است. در این کتاب‌ها از تمام نشریات، روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها، کانال‌های تلگرامی، وبسایت‌ها، وبلاگ‌ها کتاب‌ها و ... استفاده شده است که تمام نام‌ها در منابع کتاب ذکر شده‌اند.

وی یکی از دلایل چاپ این کتاب را ارائه منبعی نه تنها برای کتابداران یا ایرانشناسان بلکه برای ایرج افشار پژوهان عنوان کرد و گفت: فهرست‌کردن همه نوشته‌ها و چاپ کرده‌های افشار با این رویکرد که ما خوب و بد کار را در نظر نگیریم صورت گرفته است. این روش را خود استاد افشار به من آموخت. حتی یک کلمه یا یک جمله اظهار نظر افشار نیز در این کتاب فهرست شده است.

عظیمی اضافه کرد: در این کتاب سیر تاریخی در نظر گرفته شده است تا خواننده با سیر تغییر و تحولات زندگی و کار ایرج افشار آشنا شود و ببیند که به طور مثال در سال‌های حساس سیاسی-اجتماعی ایران، افشار مشغول به چه کاری بود و آیا تغییری در روند کارهای فرهنگی او صورت گرفت یای خیر. همچنین در فهرست موضوعی تمامی مطالبی که با عناوین و موضوعات دیگری به چاپ رسیده بودند نیز مطالعه و استخراج شده است.

او این کتاب را ادای دین خود به ایرج افشار نامید و اظهار داشت: افشار نه یک فرد بلکه یک منش فرهنگی و یک مسلک زیستن بود و این کتاب مروری است بر یک عمر کار و فعالیت او. هر چه از دستم بر می‌آمد انجام دادم تا خدمات وی را روشن کنم.

در بخش پایانی این مراسم از کتاب‌های ذکر شده رونمایی شد و همچنین از اهدا کنندگان مجموعه به کتابخانه نیز تقدیر به عمل آمد.

برای شنیدن فایل صوتی کامل این برنامه می‌توانید به رادیو رویداد فرهنگی مراجعه کنید.