بحران‌های پنهان؛ بیماری خاموشی که آسیب‌های آن کتابخانه‌ها را غافلگیر می‌کند

یادداشت:  وقتی اتفاقی مثل زلزله، سیل و یا آتش سوزی رخ می دهد، اخبار این واقعه به شکل گسترده منعکس می شود و نیروهای امدادرسان به سرعت به محل حادثه خود را می‌رسانند. ستاد مدیریت بحران تشکیل می شود و تصمیمات فوری و اقدامات ضروری انجام می شود.

در واقع ذهن ما ناخودآگاه سه واژه سیل، زلزله و آتش سوزی را به عنوان بحران می شناسد و نسبت به آن واکنش نشان می دهد. ولی وقتِ آن رسیده که کمی گسترده تر درباره کلیدواژه «بحران» اطلاعات کسب کنیم و حداقل بدانیم غیر از بحران‌های طبیعی، یک سری از  بحران های سازمانی هم وجود دارند که بسیاری از سازمان ها از جمله کتابخانه ها با آن دست به گریبان اند و جالب اینکه خود سازمان ها از وجود این بحران ها بی اطلاع اند.

خطرناک بودن این نوع بحران ها هم دقیقا به همین دلیل است که به شکل پنهانی به وجود می آیند، گسترش می یابند و در نهایت سازمان را در مرحله ای از کار از پا می اندازند. در واقع سازمان در طول تمام مدتی که با این بحران ها مواجه است، هیچ گونه علامت و مشکلی را گزارش نمی کند و کارمندان این سازمان ها ابراز نگرانی و یا نارضایتی ندارند. البته دلائل متعددی دست به دست هم می‌دهند تا این رفتار سازمانی نسبت به این بحران‌ها شکل بگیرد.

اول اینکه اکثریت قریب به اتفاق انسان ها، تا دچار مشکلی نشوند و آثار و آسیب های یک بحران را مشاهده و ملاحظه نکنند حاضر نیستند از قبل به پیشگیری بپردازند و تمهیدات لازم جهت جلوگیری از بروز بحران های احتمالی را بیندیشند؛ به عبارت دیگر پس از بروز ویرانی، سعی می‌كنند تا ضرر ناشی از خرابی‌ها را محدود سازند و قبل از آن اقدامات پیشگیرانه انجام نمی دهند.

دوم اینکه بعضی از بحران ها آنقدر تکرار شده و آنقدر حل نشده باقی مانده که کارمندان سازمان تصور می کنند قاعده امر به  همین شکل است و در واقع تصور نمی کنند که اصلا بحرانی وجود داشته باشد! به عبارت دیگر بسامد بالای وجود بحران، آن را  تبدیل به امری عادی کرده و تهدیدات ناشی از آن هم چالشی برای هیچ یک از کارمندان و مدیران سازمان ایجاد نمی کند.

سوم اینکه بعضی از کارمندانی که به تازگی استخدام شده اند وقتی وجود بحران را لمس می کنند و با انرژی زیاد برای رفع آن اقدام می کنند و موضوع را با مدیران خود مطرح می کنند، درگیر بروکراسی های شدید اداری می شوند که البته کاری هم از پیش نمی رود و در نهایت، نگرش سازندگی در این کارمندان هم به نگرش بی‌تفاوتی که اغلب در میان کارمندان قدیمی‌تر شیوع دارد(اغلب نه همیشه)، تبدیل می شود  و این چرخه مدام تکرار می شود.

اما باید بدانیم که سه نوع بحران در هر سازمانی وجود دارد که در این مبحث قصد من تمرکز بر انواع بحران در کتابخانه ها است: بحران های برون سازمانی مثل استاندارد نبودن ساختمان و تجهیزات کتابخانه در مقابل سیل، زلزله و آتش سوزی؛ مسائل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه. بحران های درون سازمانی مثل افزایش چشم‌گیر ضابطه‌شکنی در میان کتابداران؛ بی‌رغبتی و بی‌انگیزگی کارکنان کلیدی و شیوع فرسودگی شغلی؛ خارج شدن تمام یا بخشی از فعالیت‌های کتابخانه از مسیر و چارچوب‌های علمی از پیش تعیین شده؛ ضعف و ناتوانی مدیران و کتابداران در اجرای برنامه (عدم تخصص و تجربه)؛ عدم انطباق منابع(بودجه، امکانات و نیرو) با برنامه‌ها ومسائل مربوط به بودجه بندی در سازمان؛کاهش کیفیت خدمات از جهات مختلف؛ از دست دادن و یا تغییر یک یا چند کتابدار، افشای اطلاعات محرمانه و بروز وقایع غیراخلاقی. و نوع سوم بحران در کتابخانه ها، بحران در محیط عملیات برون سازمانی است مثل افزایش اعتراضات و بروز بدبینی نسبت به عملکرد کتابخانه در همه زمینه ها؛ جایگزینی و یا موفقیت رقبا در محیط عملیاتی سازمان و بروکراسی و قوانین سازمان های مادر.

پس بحران فقط سیل و زلزله نیست؛ مسائلی که سال هاست در کتابخانه است و لاینحل باقی مانده تبدیل به بحران می شود آن هم بحرانی که شاید به این راحتی نتوان آن را رفع کرد. پس از قبل باید در آئین نامه ها و دستوالعمل های اصلی کتابخانه هایمان، اصول مدیریت بحران را بگنجانیم و از الگوی بومی مدیریت بحران استفاده کنیم.

فائزه فرهودی؛ دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی و کارشناس رادیو معارف