تشریح فعالیت معاونت پژوهش و منابع دیجیتال کتابخانه ملی در حوزه نرم افزاری پدافند غیرعامل

به گزارش لیزنا،  فاطمه صدر، معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با بیان این مطلب که پدافند غیرعامل ابعاد مختلفی دارد؛ گفت: پدافند غیرعامل علاوه بر ابعاد امنیتی و نظامی از بُعدِ فرهنگی نیز قابل توجه است و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به عنوان یک نهاد مرجع و حاکمیتی به بُعدِ فرهنگی و علمی و شناختی پدافند غیرعامل بیشتر می‌پردازد.

نقش پدافند غیرعامل تبدیل داشته‌های معنوی سازمان به منابع پایدار است

وی ادامه داد: یکی از فعالیت‌های معاونت پژوهش و منابع دیجیتال سازمان در حوزه پدافند غیرعامل در زمینه بکارگیری فناوری در حفاظت و حراست میراث مکتوب و غیرمکتوب ایران اسلامی و به‌ویژه منابع سازمان است. منابعی که به صورت کاغذی، فیلم یا صوت در اختیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است و به مرور زمان و بر اثر آفت و آسیب‌های احتمالی در معرض تخریب قرار می‌گیرد، که نقش پدافند غیرعامل در این بخش، توجه به داشته‌های فکری، معنوی و فرهنگی سازمان و تبدیل آن به منابع پایدار است.  

معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به چگونگی ایجاد منابع پایدار گفت: با توجه به گسترش فضای مجازی و فناوری‌های نوین و دیجیتال ضروری است که  در امر دیجیتال‌سازی این میراث تسریع شود. سازمان از حدود 10 سال پیش فرایند دیجیتال سازی را آغاز کرده است. سازمان با تهیه اسکنرهای جدید در مدیریت حاضر امر دیجیتال‌کردن را تسهیل و تسریع داده است. این فرایند شامل دیجیتال‌سازی اسناد آرشیوی، نسخ خطّی، نسخ چاپ سنگی، و فیلم و صوت است.

فاطمه صدر در ادامه، ایجاد بستر مناسب به منظور بهره‌مندی پژوهشگران ازمنابع مختلف تاریخی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ادبی، هنری ایرانی و اسلامی را از دیگر وظایف در حال انجام این معاونت بیان کرد و گفت: در این زمینه دو نوع فعالیت به انجام رسیده است. در بخش نخست، بخشی از پژوهشگران و اعضای هیات علمی سازمان در زمینه‌های سندپژوهی و نسخه‌پژوهی و نیز بررسی تحولاتی که در سیر تاریخی در مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور به وجود آمده را مورد پژوهش قرار داده‌اند و از سوی دیگر پژوهشگرانی از خارج از سازمان مراجعه و درخواست می کنند که روی منابع موجود در سازمان، پژوهش انجام دهند. از همین رو سازمان علاوه بر برنامه دیجیتال‌سازی خود، منابع درخواستی مراجعه‌کنندگان را دیجیتال کرده و به نیازهای پژوهشی محققان و پژوهشگران پاسخ می‌دهد. بنابراین دیجیتال‌سازی در اولویت فعالیت‌ها قراردارد. فعالیت دوم، ایجاد و ارتقاء کتابخانه دیجیتال سازمان است. با توجه به ظرفیت‌های موجود در سازمان، پژوهشگران استانی یا خارج از کشور می‌توانند اسنادی که قابلیت دسترس‌پذیری عمومی دارند را از طریق کتابخانه دیجیتال به منابع مورد نیاز دسترسی پیدا کنند.

تدوین تاریخ شفاهی از مولفه‌های مهم پدافند غیرعامل در حوزه فرهنگ است

این مدرس دانشگاه با بیان این مطلب که حوزه تاریخ شفاهی از مولفه های مهم پدافند غیرعامل در حوزه فرهنگ است؛ تصریح کرد: در حوزه تاریخ، مورخان وقایع تاریخی و رویدادهای گذشته را تاریخ‌نگاری می‌کنند. در این بخش، سندهای خام در اختیار آنها قرار می‌گیرند و وظیفه گویا کردن سند را به عهده دارند. اما حوزه تاریخ شفاهی مربوط به تاریخ معاصر است و رسالت استخراج و ارائه، تجربیات و دیدگاه‌ها و ناگفته‌های پنهان در گنجینه خاطرات، نهادها و شخصیت‌های مهم تاریخی را به دوش می‌کشد؛ شخصیت‌هایی که در زندگی خود شاهد وقایع تاریخی فرهنگی، اجتماعی، ادبی، سیاسی و... بوده‌اند که لزوما توسط تاریخ‌نگاران مکتوب و مستند نشده است و خلاء سندی‌ ماست.  

صدر ادامه داد: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران از سال‌های دور انجام طرح‌های تاریخ شفاهی را در دستور کار قرار داده است. به این ترتیب که در مرحله اول، خاطرات ثبت می‌شوند و در مرحله دوم سرگذشت‌ها، تدوین شده و انتشار مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در دستور کار می‌گیرد. در همین راستا آن بخش از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی که محدودیت دسترسی ندارند و از طرف خود مصاحبه شونده به سازمان مجوز انتشار داده شده و همچنین بنابر مصلحت‌هایی که در فضای حکمرانی کشور وجود دارد امکان چاپ و انتشار دارند؛ در انتشارات معاونت پژوهش و منابع دیجیتال سازمان به عنوان یک کار علمی مستند منتشر می‌شود. آن بخش از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی که قابلیت انتشارعام ندارند نیز در بخش تالار اطلاع‌رسانی تاریخ شفاهی به صورت یک تالار رقومی در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد که می توانند داخل سازمان از این منابع استفاده کنند.

معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران پیرامون این نکته که از کارکردهای تاریخ شفاهی به بازنمایی هویت ملی ایرانیان اختصاص دارد؛  در پاسخ به این پرسش که انجام مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تا چه اندازه می تواند ماموریت سازمان در مسیر پدافند غیرعامل را در حوزه فرهنگ محقق کند؟؛گفت: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نه تنها در حوزه تاریخ شفاهی بلکه به دلیل در اختیار داشتن منابع غنی در حوزه‌های مختلف در موضوع تقویت و استحکام هویت ملی و دینی و هویت اجتماعی یاری‌رسان است. بخشی از منابع نسخ خطّی و کتاب‌های قدیمی با موضوعاتی چون نجوم، ادبیات، پزشکی، داروشناسی و غیره در کتابخانه دیجیتال سازمان برای جوانان، دانشجویان و یا دانش آموزان قابل نمایش است که با دیدن این نسخ خطّی به داشته‌ها و تاریخ شفاهی، پیشینه هویتی خود پی می‌برند و این موضوع برای آنها بسیار جذاب خواهد بود. البته این بخش از توجه نوجوانان و جوانان به منابع مربوط به گذشته تاریخی ما است. اما در تاریخ معاصر است که جلوه‌گر می‌شود و جوانان با ظرافت‌ها، ناگفته‌ها و فراز و فرود شخصیت‌های موثر در تاریخ معاصر و تحولات حکومت‌های مختلف و دوره‌های متفاوت آشنا می‌شوند که این شناخت در هویت‌یابی نسل جوان خیلی تاثیرگذار است. زیرا انتقال تجربه درقالب تاریخ شفاهی موجب می‌شود از یافته‌های  تاریخی عبرت‌آموزی کنند و در زمان حال برای ساختن آینده از آنها بهره بگیرند.

بهره‌گیری از هوش مصنوعی کمک‌رسان بازیابی هویت فرهنگی است.

صدر با اشاره به این مطلب که هوش مصنوعی ارتباط مستقیم با موضوع دارد و می‌تواند کمک‌رسان حفظ و تقویت هویت جامعه باشد؛ گفت: فناوری‌های نوین یک شمشیر دولبه است که هم می‌توان آن را به استخدام خود درآورد و استفاده مفید از آن کرد و هم می‌توان مرعوب و تسلیم آن شد. هوش مصنوعی از فناوری‌های نوینی است که با ابتکارات و توانمندی‌های خود انسان را شگفت‌زده می کند. زیرا امکان پردازش سریع و وسیع منابع را فراهم می‌کند. 

معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان بیان کرد: تا پیش از این ظهور هوش مصنوعی فرصت زیادی از نیروی انسانی گرفته می‌شد تا یک منبع را فهرست‌نویسی کند و در اختیار و پژوهشگران قرار دهد. در حال حاضر هوش مصنوعی در فرایند تنظیم و توصیف اسناد، فهرست‌نویسی کتاب‌ها و بازیابی اطلاعات، سرعت عمل بالایی، کاربرد‌سازی و مدیریت داده‌ها، دارد و به دنبال آن، نیروی انسانی که از کارشناسانِ زبده نیز هستند، نقش کنترل‌گیری یافته‌های نهایی آن را دارند و انسان بدین صورت از فناوری‌های نوین در سطوح بالاتر استفاده می کند. 

این مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه فرهنگ یادآور شد: یکی دیگر از مهمترین کاربردهای هوش مصنوعی، کمک در جستجوی دقیق و سریع منابع است. در شرایط کنونی پژوهشگران از طریق متادیتای موجود در سامانه‌های وبگاه و کتابخانه دیجیتال سازمان می‌توانند جستجوهایی را انجام دهد که این جستجوها در بخش های خاص و محدودی از منابع است. اما با بهره‌مندی از هوش مصنوعی و از طریق امکان نرم‌افزاریOCR  یا مبدل‌های تبدیل گفتار به متن یا تصویر به متن، جستجوهای عمیق و دقیقی انجام می‌شود. به تازگی قرار است فناوری OCR بر روی کتابخانه دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران سامانه قرار می‌گیرد که قابلیت جستجوی دقیق در همه کلمات، عکس‌ها و منابع یک سند را فراهم می‌کند. از منظر پدافند غیرعامل از طریق انجام پژوهش‌های علمی و مستند بر روی تاریخ و فرهنگ، جنبه هویتی ایرانیان تقویت می‌شود. زیرا جستجوی دقیق و سریع منابع می‌تواند در قالب کتاب، طرح‌ پژوهشی و مقاله علمی هویت ساز به جامعه عرضه شود.

توجه پدافند غیرعامل به حوزه فرهنگ، اجرایی ضروری و اولویت‌دار است

فاطمه صدر، معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در جمع‌بندی صحبت‌های خود درباره حضور و تأثیر پدافند غیرعامل در عرصه فرهنگ یادآور شد: اگر یک ملت بخواهد ملتی قوی، مستحکم، متحد و اثرگذار باشند و احساس بی‌هویتی و خودباختگی نداشته باشد باید به تآثیر پدافند غیرعامل درعرصه گسترده فرهنگ توجه همراه با اولویت کند. بنابراین پدافند غیرعامل فقط به حوزه زیرساخت‌ها مانند پل‌ها، سدها، بزرگراه‌ها یا به عرصه‌های نظامی و امنیتی محدود نمی‌شود و اگر پدافند غیرعامل، توجه خود را به حوزه فرهنگ بیشتر نشان دهد؛ ملتی مستحکم و خودباور و همراه با عزت نفس برای ساختن آینده بهتری خواهیم داشت. نکته مهم این است که در ظاهر، داشته‌های سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در حوزه منابع، مستندات و میراث گذشتگان خلاصه می‌شود اما اگر از منظر پدافند غیرعامل به این سازمان، دانشگاه، پژوهشگاه، سرمایه انسانی، کارمند، دانشجو و پژوهشگر، و تولیدات رسانه‌ای نگاه شود؛ این مراکز می‌توانند در ارتقاء روحیه خودباوری، مقاوم‌سازی، انگیزه‌بخشی، اعتماد به نفس و توجه به هویت ملی و غنای تمدنی مردم ایران و بلکه ایران فرهنگی موثر باشند.