انتشار آمار مقاله‌های آی اس آی را متوقف کنید

لیزنا، حمید رضا جمالی مهموئی، دانشیار دانشگاه خوارزمی: پژوهش موتور پیشران نوآوری در صنعت، رونق در اقتصاد، و مزیت رقابتی در تولید و تجارت است. اما در کشور ما انگار پژوهش در یک چیز خلاصه شده است، مقاله بین‌المللی یا آی اس آی. هر چقدر هم تعداد مقاله‌های بین‌المللی سال به سال افزایش می‌یابد، نشانِ چندانی از اثر مثبت این همه مقاله بر اقتصاد کشور و رفاه و سلامت مردم دیده نمی‌شود. ما ایرانیان عادت داریم برای حل مشکل‌ها به اقدام‌ها و راه حل‌های بزرگ می‌اندیشیم؛ به عنوان مثال نقشه جامع علمی کشور را تنظیم می کنیم، افق ۱۴۰۴ را ترسیم می‌کنیم، برنامه پنج ساله می‌نویسیم و البته همه اینها در اجرا به مشکل برمی‌خورند. گاهی اوقات به جای اندیشیدن به اقدام‌های راهبردی و بزرگ که اجرایشان دشوار است، خوب است از اقدام‌های کوچک شروع کنیم. یکی از این اقدام‌های کوچک که می‌تواند کمک بزرگی به بهبود وضعیت پژوهش کشور بکند این است که دست از انتشار و اعلان آمار و ارقام مربوط به تعداد مقاله‌های بین‌المللی کشور که با هدف نمایش و رصد رشد علمی کشور صورت می‌گیرد برداریم.

 یکی از دلایلی که پژوهش در کشور به بیراهه می‌رود، تبدیل شدن تعداد مقاله به گفتمان غالب در فضای پژوهشی کشور است. اگرچه انتشار این آمار احتمالاً از سر خیرخواهی و برای کمک به مدیریت علم کشور انجام می‌شود، اما انتشار این همه خبر راجع به تعداد مقاله‌های کشور که آن را مثل شاخص‌های بازار بورس دائم زیر نظر داریم و هفته به هفته آمارش را منتشر می کنیم، به علم کشور لطمه زده است. مقاله یک محصول فرعی فعالیت علمی است. هدف از پژوهش و دانشوری این نیست که مقاله تولید شود، بلکه هدف یافتن راه حل برای مشکل‌ها و پاسخ دادن به پرسش‌هاست. گاه، و البته نه همیشه، دستاور فعالیت علمی به شکل مقاله منتشر می‌شود تا افرادی که می‌توانند، از آن بهره ببرند. تولید مقاله هدف نیست، اما در وضعیت فعلی انگار به هدف فعالیت‌های علمی در کشور تبدیل شده است و به همین دلیل است که این مقاله‌ها اثر کافی بر اقتصاد، رفاه و سلامت ندارند.

هیچ کشور توسعه یافته یا در حال توسعه خوبی را در دنیا پیدا نمی‌کنید که سالی حتی یکی دو بار درباره تعداد مقاله‌شان و مقایسه آن با دیگر کشورها آمار منتشر کنند. این آمارها و این همه مقایسه و تأکید، تعداد مقاله را به گفتمان غالب تولید علم کشور تبدیل کرده است به شکلی که از بالاترین شخصیتهای نظام یعنی مقام رهبری و رئیس جمهور تا معاون‌ها و مدیریت‌های پائین‌تر وزارت علوم همگی هر بار که قصد صحبت درباره علم و پژوهش کشور دارند به آمار مقاله‌های آی اس آی کشور نیز با مباهات اشاره می‌کنند. شاید مدیران وزارت علوم زمانی خواستند با این تأکید تحولی در تولید علم کشور ایجاد کنند، اما اکنون این تأکید بیشتر به یک بیماری تبدیل شده است و برای علاجش، مسئولانی که مدام به انتشار این آمارها می‌پردازند لازم است که با توقف این کار و تأکید بر جنبه‌های دیگر فعالیت علمی در کشور، تغییر نگرشی از پایین به بالا در مدیران کلان مملکت ایجاد کنند. به طبع سنجش و ارزیابیِ دیگر وجوه علم مثل سنجش اثر یا جنبه‌های اقتصادی علم کار پیچیده و دشواری است به ویژه که در بسیاری موارد، زیرساخت یا سازوکار لازم برای گردآوری و مستندسازی آمار و اطلاعات مربوط در کشور وجود ندارد. اما سختی این امر نباید باعث شود مسئولان، کار ساده، یعنی گرفتن آمارهای هفتگی از وب آو ساینس و اسکوپوس را پیشه کنند و به تکرار آن بپردازند. گمان نمی‌کنم در میان پژوهشگران کشور کسی در این نکته شک داشته باشد که اگر تعداد مقاله‌های کشور از چهل هزار به مثلاً هشتاد هزار هم برسد هیچ اتفاق مثبتی در اقتصاد و دیگر حوزه‌ها نخواهد افتاد. علت این است که این رویکرد اساساً خود مقاله نویسی را نیز به بیراهه برده است. روزی که مسئولان تعداد مقاله را رها کنند و توجه خود را معطوف مسائل دیگر علمی کنند به نظرم یک قدم مثبت برای بهبود علمی کشور برداشته‌اند. با انتشار مکرر این گونه آمار فقط زمینه گمراهی خود را فراهم می‌کنیم.

ده‌ها نقد و مصاحبه تا کنون توسط صاحب‌نظران علمی کشور درباره این که مقاله، نماد رشد علمی کشور نیست منتشر شده است. اما هنوز اگر به عنوان مثال خبرگزاری مهر یا لیزنا را رصد کنید به دفعات اخباری درباره آمار به روزِ تعداد مقاله‌ می‌بینید. اکنون که کمیَت برونداد علمی کشور از نظر تعداد مقاله به میزان قابل قبولی رسیده است، خوب است که کمیّت که صرفاً در تعداد مقاله خلاصه شده است را رها کنیم و بر شاخص‌های دیگری مثل اثرگذاری؛ ارتباط دانشگاه با صنعت، کسب و کار، و جامعه؛ تجاری سازی پژوهش؛ حوزه کاربست و فناوری؛ و نوآوری بپردازیم تا بلکه این تغییر گفتمان و تأکید، بر پژوهشِ پژوهشگران و نیز بر سیاستگذاریِ سیاستگذاران اثر بگذارد.

جمالی مهموئی، حمیدرضا. «انتشار آمار مقاله‌های آی اس آی را متوقف کنید».سخن هفته لیزنا، شماره ۳23، 11 بهمن ۱۳۹۵.