مطالبات کنگره متخصصان علوم اطلاعات ایران در گام پنجم

لیزنا، محمد زره‌ساز، دبیر علمی پنجمین کنگره متخصصان علوم اطلاعات: پنجمین کنگره متخصصان علوم اطلاعات در حالی از مرداد 1398 کلید خورد که از نظر برنامه زمانی اجرائی در مقایسه با کنگره‌های گذشته عقب بودیم. با این حال، از همان ابتدای کار تلاش شد تا با برنامه‌ریزی دقیق در کمیته‌های راهبری، اجرایی و علمی زمینه حضور حداکثری ذینفعان در برنامه‌های کنگره پنجم پدید آید. با انتخاب تم کنگره یعنی «ما و آینده: تحولات نوپدید در علوم اطلاعات، کتابخانه‌ها و آرشیوها» جهت‌گیری کلی مشخص و در مطلبی با عنوان «حرکت هوشمندانه در مسیر پرمخاطره آینده» طرح موضوع شد و در همان مطلب و سایر فعالیت‌های رسانه‌ای اولیه از صاحب‌نظران تقاضا گردید تا به کمک کنگره بیایند و با حضور در پیش‌نشست‌ها و نشست‌های اصلی به پربارتر شدن مباحث و تقویت جنبه‌های علمی و حرفه‌ای آن کمک کنند.

در حال حاضر و با توجه به گذشت بیش از یک ماه از برگزاری کنگره پنجم به نظر فرصت خوبی است که برخی از دستاوردها و مطالبات این رویداد جهت ثبت در تاریخ و همچنین انجام پیگیری‌های تکمیلی و برگزاری باشکوه‌تر کنگره ششم طرح شود.  یکی از اقداماتی که در کنگره پنجم همانند کنگره‌های پیشین در دستور کار قرار گرفت برنامه‌ریزی جهت برگزاری پیش‌نشست‌های کنگره با مشارکت دانشگاه‌ها و سازمان‌های پژوهشی و حرفه‌ای بود. این اقدام سبب شد تا کنگره از قالب یک رویداد دو روزه در سال خارج شود و تبدیل به یک جریان چندماهه در فضای رشته و حرفه گردد. در این پیش‌نشست‌ها که برخی از آنها در حد همایش‌های ملی بودند نکات ارزنده و مهمی مطرح شد که در همان موقع نیز رسانه‌ای گردید. برگزاری این پیش‌نشست‌ها فضا را برای طرح مباحث جدی‌تر در دو روز کنگره فراهم کرد. از جمله اینکه امسال چهار پیش‌نشست نیز در دو استان خراسان رضوی و فارس برگزار شد و برنامه‌های کنگره را از انحصار پایتخت خارج کرد. امیدوار هستیم در کنگره‌های آینده برگزاری نشست‌های استانی توسعه داده شود و جنبه ملی کنگره بیش از پیش تقویت گردد.

برآورد دستاوردهای برگزاری کنگره‌های متخصصان علوم اطلاعات در پنج سال گذشته و به ویژه کنگره پنجم شاید به سادگی امکانپذیر نباشد و نیاز است تا در گذر زمان اثربخشی این کنگره رصد شود. با این حال، نباید از نظر دور داشت که برگزاری چنین رویدادی به خودی خود یک دستاورد مهم محسوب می‌شود و مایه سرزندگی و پویائی هرچه بیشتر فضاهای علمی و حرفه‌ای وابسته به علوم اطلاعات است. حضور پرشور حدود هزار نفر از دانشگاهیان، حرفه‌مندان، مدیران و فعالان صنعت اطلاعات در کنگره پنجم می‌تواند بیانگر تعهد و علاقمندی به پیشرفت در این حوزه باشد. در کنگره پنجم 110 پنلیست از اعضای هیئت علمی، دانشجویان، حرفه‌مندان و مدیران از رشته‌های مرتبط با علوم اطلاعات و همچنین سایر رشته‌ها همچون جامعه‌شناسی، علوم رایانه، آینده‌پژوهی، مدیریت، روانشناسی، علوم تربیتی و رشته‌های مشابه دیگر حضور داشتند و کمک کردند تا در یک فضای بین‌رشته‌ای مباحث مختلف طرح و تبیین شوند. این پنلیست‌ها به 20 دانشگاه و 23 سازمان و مؤسسه پژوهشی کشور تعلق سازمانی داشتند. انتظار می‌رود تا تعامل بین متخصصان رشته‌ها و سازمان‌های مختلف با محوریت علوم اطلاعات سبب پیدایش همکاری‌های بین‌رشته‌ای و توسعه بیشتر نظری و حرفه‌ای شود. در کنگره پنجم همچنین 25 مدیر در سطوح مختلف در نشست‌های کنگره حضور داشتند. دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در مراسم افتتاحیه به عنوان سخنران کلیدی حضور داشت و به صورت شفاهی قول همکاری به منظور طرح مسائل و چالش‌های رشته و حرفه را در این شورا به دست‌اندرکاران کنگره داد. سایر مدیران از جمله معاونین و مدیران سازمان اسناد و کتابخانه ملی؛ مدیر کل آرشیوهای صدا و سیما؛ رئیس و معاونان پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)؛ مدیر کل فرهنگی هنری، اردوها و فضاهای پرورشی آموزش و پرورش؛ مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی؛ مدیر کل رصد، پایش و آینده‌نگری علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ دبیر فراکسیون بهداشت و روان مجلس شورای اسلامی ایران؛ رئیس گروه برنامه‌ریزی و گسترش رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی وزارت علوم؛ معاون مرکز توسعه و هماهنگی اطلاعات و انتشارات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ رؤسای کتابخانه‌های دانشگاهی و مدیران گروه‌های آموزشی از جمله مدیران تصمیم‌گیر و تصمیم‌سازی بودند که در نشست‌های کنگره پنجم حضور فعالی داشتند.

با توجه به مجموع مباحث طرح شده در کنگره پنجم (که  به تفصیل و در قالب گزارش‌های خبری متعدد در وبگاه کنگره منتشر شده است) می‌توان برخی از موارد را به عنوان مطالبات جامعه علمی و حرفه‌ای مطرح کرد و از افراد، نهادها و سازمان‌های مسئول تقاضا کرد تا تلاش بیشتری را به منظور تحقق این مطالبات داشته باشند.

* نخستین مطالبه بالطبع می‌تواند از دست‌اندرکاران انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران باشد که مباحث طرح شده در کنگره پنجم را پیگیری کرده و زمینه تحقق آنها را با برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی و تصمیم‌سازی و همچنین با پیگیری جریان کنگره در طول سال فراهم کنند. همچنین از انجمن انتظار می‌رود با حضور اندیشمندان و دغدغه‌مندان، اتاق فکری دائمی برای رصد تحولات آینده در رشته و حرفه پدید آورد. در راستای هم‌افزائی و تلاش برای حمایت از نواندیشان، انجمن می‌تواند پایگاه ثبت تجربه‌ها و ایده‌های متخصصان علوم اطلاعات را توسعه دهد و با توسعه این پایگاه و برگزاری بیشتر نشست‌های تاک، زمینه ارتباط نزدیک‌تر متخصصان با فعالان صنعت اطلاعات را فراهم کند.

* مطالبه دوم از تک تک اعضای جامعه علمی و حرفه‌ای حوزه علوم اطلاعات، کتابداری و آرشیو برای تغییر به منظور بقای اثربخش در آینده پرمخاطره است. همانگونه که در اغلب نشست‌های کنگره پنجم تذکر داده شد، روند تغییرات شتاب بالائی دارد و روندهای تأثیرگذار بر حوزه علوم اطلاعات متنوع هستند و خطر حذف در صورت ناکارآمدی جدی است. چنانچه بخواهیم حضور اثربخشی در آینده پرمخاطره داشته باشیم نیاز است تا همه ما در مسئولیت‌ها و نقش‌های خود با ذهن باز به سراغ تغییرات برویم و در راستای ارائه خدمات اثربخش به جامعه مخاطبان خود تغییرات لازم را در کتابخانه‌ها، آرشیوها، سایر فضاهای حرفه‌ای و همچنین بخش‌های آموزشی و پژوهشی خود پدید آوریم.

* نشست‌های اصلی کنگره پنجم در روزهایی برگزار شد که دسترسی به اینترنت بنا به دلایل امنیتی قطع شده بود و برگزاری این کنگره را نیز با دشواری مواجه کرد. با این حال، برگزاری کنگره در این روزها همراه با خواسته متخصصان علوم اطلاعات برای حفظ و پاسداری از جریان دسترسی آزاد مردم به داده‌ها و اطلاعات علمی بود. این مطالبه به عنوان یک مطالبه جدی از دولت و نهادهای تصمیم‌گیر در این حوزه است.

* در این کنگره به ویژه در دو نشست کتابخانه‌های کودکان و کتابخانه‌های آموزشگاهی بحث توجه به کودکان و نظام آموزشی به منظور پشتیبانی مؤثر از عادت به مطالعه به صورت جدی‌تری مطرح شد. به نظر می‌رسد چنانچه بخواهیم دست از کارهای تبلیغاتی در حوزه ترویج مطالعه برداریم نیاز است تا دست به اقدامات بنیادی‌تری در این رابطه بزنیم. تغییر نظام آموزشی با توجه به نقش کتابخانه‌ و منابع اطلاعاتی آن در فرایند آموزش رسمی و همچنین ضرورت توجه به آموزش سواد اطلاعاتی به کودکان و دانش آموزان و عادت دادن به مطالعه از همان سنین کودکی از جمله مطالبات مهمی است که آموزش و پرورش و سایر نهادها و افراد مسئول در حوزه آموزش کودکان باید به آنها توجه ویژه‌ای داشته باشند. بحث احیاء و تقویت کتابخانه‌های آموزشگاهی و کودکان باید در دستور کار این نهادها قرار بگیرد و همه ما نیز باید در راستای ایفای نقش آگاهی‌بخش، هشداردهنده و یاری‌کننده در این زمینه احساس مسئولیت کنیم.

* به عنوان یک مطالبه جدی انتظار می‌رود تا انواع کتابخانه‌ها به ویژه کتابخانه‌های عمومی خدمات خود را در راستای نیازهای روزمره و نوپدید مردم و همچنین قابلیت‌های فناورانه بازتعریف کنند و فضای مناسبی را برای حضور مردم در فعالیت‌های مشارکت‌جویانه و اجتماعی به عنوان یک سازمان اجتماعی پویا فراهم کنند. همچنین دست‌اندرکاران انواع کتابخانه‌های دیگر همچون کتابخانه ملی و کتابخانه‌های دانشگاهی نیز باید با توجه به تفکر پلتفرمی زمینه حضور مؤثر ذینفعان و ارائه خدمات جدید، مؤثر و خلاقانه را به آنها فراهم کنند. جایگاه کتابخانه‌های دانشگاهی باید در ساختار دانشگاه‌ها ارتقاء داده شود و از مدیران متخصص تمام وقت برای ایجاد تحول سازنده بهره گرفته شود.

* انتظار می‌رود که روند فزاینده به کارگیری مدیران غیرمتخصص در نهادهای تخصصی و حرفه‌ای متوقف شود و استفاده از افراد آگاه و متخصص برای ایفای نقش مؤثر و سازنده در قامت مدیر و مسئول بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

* به منظور توسعه اشتغال فارغ‌التحصیلان این مطالبه جدی وجود دارد که کتابخانه‌ها، آرشیوها و سایر مراکز حرفه‌ای با توجه به از دست دادن و یا بازنشستگی نیروهای متخصص، اقدام به جذب نیروهای جدید بر اساس معیارهای شفاف و مبتنی بر شایسته‌سالاری کنند. طبیعی است زیان تصمیم‌گیری‌های نابخردانه در این زمینه در آینده با فروکاهی فضاهای حرفه‌ای و از دست رفتن خدمات فرهنگی برای جامعه مشخص خواهد شد. تضعیف فرهنگ جامعه تدریجی و قدرت تخریبی آن فراینده خواهد بود. در این راستا کمیته مطالعات صنفی در سال‌های اخیر تلاش‌های خوبی را داشته و به منظور توسعه حرفه‌ای نیز پیشنهادهای مختلفی را به نهادهای ذیربط از جمله سازمان امور اداری و استخدامی ارائه کرده است. یکی از مهم‌ترین این پیشنهادها در کنگره پنجم با ارائه ایده تأسیس نظام خدمات مشاوره اطلاعاتی مطرح شد. این پیشنهاد اگرچه هنوز جای کار دارد اما می‌تواند زمینه حضور هدفمند فارغ‌التحصیلان رشته را در جامعه برای ارائه خدمات اطلاعاتی مؤثر به اقشار مختلف مردم (از جمله دانشگاهیان، پژوهشگران، صاحبان حرفه‌ها و صنایع، مدیران و سایر مردم) فراهم کند. در این زمینه نیاز است تا در آموزش‌های دانشگاهی و همچنین در حوزه دیپلماسی حرفه اقدامات مؤثری شکل بگیرد و انجمن می‌تواند با الگوگیری از رشته‌های دیگر از جمله روان‌شناسی زمینه این توسعه حرفه‌ای را فراهم کند. گام اول در این رابطه برداشته شده و امیدوار هستیم که اعضای جامعه علمی و حرفه‌ای با مشارکت و ارائه دیدگاه‌ها و نظرات خود و همچنین کمک به پیشبرد این مطالبه، آن را محقق سازند.

* در نشست اخلاق اطلاعات کنگره پنجم به نقش مخرب برخی از اسناد بالادستی از جمله آئین‌نامه‌های درنظر گرفته شده برای ترفیع و ارتقای اعضای هیئت علمی در ایجاد بداخلاقی‌ها در جامعه علمی و پژوهشی اشاره شد و هشدارهای لازم به وزارت علوم و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای اصلاح این روندها به منظور جلوگیری از آسیب‌های بیشتر در آینده داده شد. همچنین در حوزه آموزش رشته در دو نشست آموزش علم اطلاعات و کتابخانه‌های پزشکی تقاضای انجام تغییرات در سرفصل‌های رشته‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی و کتابداری پزشکی و همچنین ایجاد گرایش‌های جدید مطرح شد.

*  توجه به مردم و نیازهای آنها در آرشیوها به عنوان یک مطالبه جدی در کنگره پنجم مطرح شد. آرشیوها باید از سازمان‌های پژوهشی صرف خارج شوند و خود را در خدمت مردم و نیازهای آنها بازتعریف کنند. از آرشیویست‌ها به عنوان متخصصان این حوزه انتظار می‌رود تا راهکارهای علمی مناسبی را در راستای دغدغه‌های مردم به ویژه در رابطه با سازماندهی و حفاظت از انواع اسناد خانوادگی ارائه دهند.

* توجه بیشتر به ارتباطات بین‌المللی و حضور فعال‌تر در نهادها و سازمان‌های مؤثر و راهبردی در رشته و حرفه به ویژه ایفلا از جمله مطالبات دیگر طرح شده در کنگره پنجم بود. در کنگره امسال ده نفر از صاحب‌منصبان و صاحب‌نظران ایفلا و انجمن‌های علمی مطرح در رشته و حرفه پیام فرستاده و اغلب خواستار افزایش تعامل و همکاری متخصصان و نهادهای داخلی با نهادهای بین‌المللی شده بودند. با وجود تلاش‌های ارزنده انجام شده، انتظار می‌رود تا متخصصان داخلی نیز نقش مهم‌تر و پررنگ‌تری در سطح بین‌الملل به ویژه در سطح کمیته‌ها و کارگروه‌های تخصصی ایفا کنند.

* توجه بیشتر به نسل آینده رشته و حرفه از دغدغه‌ها و مطالبات مطرح شده در کنگره پنجم بود. کمک به ارتقاء دانش، مهارت‌ها و همچنین توسعه فکری و شخصیتی دانشجویان رشته از طریق تقویت انجمن‌های علمی دانشجوئی از جمله مسائلی بود که در این کنگره مطرح شد و امید می‌رود که با توجه بیشتر به این انجمن‌ها زمینه تربیت دانشجویان آینده‌ساز فراهم شود.

آنچه در این مطلب کوتاه مرور شد، برخی از مهم‌ترین مطالبات مطرح شده در کنگره پنجم است. بسیاری از این مطالبات در همان روزهای برگزاری کنگره و بعد از آن در رسانه‌های گروهی از جمله در برنامه‌های رسانه ملی نیز مطرح شدند. این یادداشت در راستای تکمیل این فعالیت‌ها و جمع‌بندی تلاش‌های صورت گرفته، تهیه شده است. طبیعی است که به منظور تحقق این مطالبات، همه اعضای جامعه علمی و حرفه‌ای مسئولیت دارند تا تمام تلاش خود را به کار گیرند و انجمن نیز وظیفه دارد تا این تلاش‌ها را به بهترین نحو ممکن و در قالب کنگره متخصصان اطلاعات و یا سایر برنامه‌های خود در معرض دید جامعه بگذارد. در این راستا جا دارد از این فرصت استفاده کرده و از همه علاقمندان و دغدغه‌مندان دعوت کنم تا انجمن را برای رسیدن به اهدافش یاری کنند.

در پایان نیز به نوبه خود از همه دست‌اندرکاران کنگره پنجم به ویژه دکتر مهرناز خراسانچی دبیر محترم اجرائی و اعضای کمیته‌های راهبری، اجرائی و علمی و همه حامیان تشکر و قدردانی می‌کنم. همچنین از دست‌اندرکاران پایگاه خبری لیزنا برای پوشش گسترده فعالیت‌های کنگره پنجم سپاسگزارم. امیدوارم که جریان کنگره در آینده ادامه داشته باشد و زمینه تحقق مطالبات اعضای جامعه علمی و حرفه‌ای را به بهترین شکل ممکن فراهم سازد.

زره ساز، محمد. «مطالبات کنگره متخصصان علوم اطلاعات ایران در گام پنجم». سخن هفته لیزنا، شماره 470، 9 دی 1398